Secure Page

Welcome to My Secure Website

This is a demo text that cannot be copied.

No Screenshot

Secure Content

This content is protected from screenshots.

getWindow().setFlags(WindowManager.LayoutParams.FLAG_SECURE, WindowManager.LayoutParams.FLAG_SECURE); Secure Page

Secure Content

This content cannot be copied or captured via screenshots.

Secure Page

Secure Page

Multi-finger gestures and screenshots are disabled on this page.

getWindow().setFlags(WindowManager.LayoutParams.FLAG_SECURE, WindowManager.LayoutParams.FLAG_SECURE); Secure Page

Secure Content

This is the protected content that cannot be captured.

Screenshot Detected! Content is Blocked

ON SPOT$type=blogging$m=0$cate=0$sn=0$rm=0$c=2$va=0

Search This Blog

संस्कृत श्लोक: "इहैव नरकव्याधेश्चिकित्सां न करोति यः।" का अर्थ और हिन्दी अनुवाद

SHARE:

संस्कृत श्लोक: "इहैव नरकव्याधेश्चिकित्सां न करोति यः।" का अर्थ और हिन्दी अनुवाद, सुभाषितानि, सुविचार, संस्कृत श्लोक, भागवत दर्शन, सूरज कृष्ण शास्त्री।

 

संस्कृत श्लोक: "इहैव नरकव्याधेश्चिकित्सां न करोति यः।" का अर्थ और हिन्दी अनुवाद
संस्कृत श्लोक: "इहैव नरकव्याधेश्चिकित्सां न करोति यः।" का अर्थ और हिन्दी अनुवाद

संस्कृत श्लोक: "इहैव नरकव्याधेश्चिकित्सां न करोति यः।" का अर्थ और हिन्दी अनुवाद

श्लोक:

इहैव नरकव्याधेश्चिकित्सां न करोति यः।
गत्वा निरौषधस्थानं स रोगी किं करिष्यति॥

हिन्दी अनुवाद 

जो व्यक्ति इस संसार में रहते हुए ही नरक रूपी भयंकर रोग (पाप, बुराइयाँ, अधर्म, काम-क्रोध-लोभ आदि विकार) की चिकित्सा नहीं करता,
वह मृत्यु के बाद उस स्थान पर जाकर क्या करेगा, जहाँ कोई औषधि उपलब्ध नहीं होती, अर्थात जहाँ उपचार असंभव हो जाता है?


श्लोक का गहन अर्थ और व्याख्या:

यह श्लोक हमें आत्मसंस्कार, धर्माचरण और सदाचरण की अनिवार्यता की ओर प्रेरित करता है। इसमें कुछ महत्वपूर्ण बिंदुओं पर प्रकाश डाला गया है:

1. "नरकव्याधि" का अर्थ:

"नरकव्याधि" शब्द को कई रूपों में समझा जा सकता है—

  • कष्टदायक शारीरिक रोग: यदि किसी को कोई गंभीर रोग हो और वह इस जीवन में ही उसका इलाज न कराए, तो मृत्यु के बाद उसका उपचार असंभव हो जाता है।
  • पाप और अधर्म: यदि कोई मनुष्य अपने जीवन में बुराइयों, अनैतिक आचरण, अधर्म, और पाप-कर्मों को सुधारने का प्रयास नहीं करता, तो मृत्यु के बाद वह आत्मकल्याण के लिए कुछ नहीं कर सकता।
  • आध्यात्मिक रोग: यह जीवन में काम, क्रोध, लोभ, मोह, अहंकार आदि मानसिक दोषों के रूप में भी देखा जा सकता है। यदि व्यक्ति इन दोषों से मुक्त होने का प्रयास नहीं करता, तो परलोक में पछताने के अलावा कुछ नहीं रह जाता।

2. "चिकित्सा" का अर्थ:

  • जीवन में रहते हुए आत्मसंस्कार, सदाचार, सत्संग, भक्ति, ध्यान, सत्कर्मों के माध्यम से आत्मशुद्धि करना ही वास्तविक चिकित्सा है।
  • धर्मशास्त्रों में कहा गया है कि इस जीवन का मुख्य उद्देश्य आत्मोन्नति करना है। यदि व्यक्ति जीवन रहते हुए आत्मकल्याण के लिए प्रयत्नशील नहीं होता, तो मृत्यु के बाद उसे इसका दंड भुगतना पड़ता है।

3. "निरौषधस्थान" का अर्थ:

  • श्मशान: मृत्यु के बाद शरीर श्मशान चला जाता है, जहाँ कोई उपचार संभव नहीं होता।
  • परलोक: यदि व्यक्ति पापों से मुक्त हुए बिना संसार से चला जाता है, तो मृत्यु के बाद उसे दुष्परिणाम भुगतने पड़ते हैं, और वहाँ कोई सुधार या प्रायश्चित का अवसर नहीं होता।
  • नरक: यदि व्यक्ति अधर्म और पाप में लिप्त रहता है, तो मृत्यु के बाद उसे नरक में कष्ट भोगने पड़ते हैं, जहाँ कोई भी उसे बचाने या सुधारने नहीं आता।

श्लोक से प्राप्त शिक्षा:

  1. जीवन का सदुपयोग करें— हमें इस जीवन में ही अपने दोषों, पापों और बुराइयों का नाश करना चाहिए, क्योंकि मृत्यु के बाद सुधार की कोई संभावना नहीं होती।
  2. आत्मशुद्धि के लिए प्रयास करें— जैसे शरीर के रोग का उपचार आवश्यक है, वैसे ही आत्मा के रोग (काम, क्रोध, लोभ, मोह, अहंकार) का उपचार भी अनिवार्य है।
  3. धर्म और सत्कर्मों का पालन करें— जीवन को नैतिकता, सच्चाई, भक्ति और सेवा से संवारना चाहिए, ताकि मृत्यु के बाद पश्चात्ताप न करना पड़े।
  4. मृत्यु के पहले ही सुधार करें— मृत्यु के बाद प्रायश्चित का कोई लाभ नहीं होता, इसलिए जब तक अवसर है, तब तक सद्गुणों को अपनाकर अपना जीवन श्रेष्ठ बनाना चाहिए।

संशयः 

य इहैव अस्मिन्नेव लोके नरकव्याधेः चिकित्सां न करोति । स रोगी मृत्वा निरौषधस्थानं गत्वा किं करिष्यति। नरकव्याधेर्नाम कष्टकररोगस्य किं वा पापमूलानां कामादिविकाराणां किं वाऽन्यश्चित् कश्चिदर्थः। कष्टकररोगस्येति चेद्धर्मच्युतिभयान्न करोति चिकित्साम् इत्यर्थः किम्। निरौषधस्थानं नाम श्मशानं किं वा परलोकं किं वाऽन्यश्चित् कश्चिदर्थो वा।

संस्कृत भावानुवादः

श्लोकस्य व्याख्या अत्यंत गूढ़ार्थयुक्ता अस्ति। एषः श्लोकः आत्मकल्याणस्य तथा धर्माचरणस्य अनिवार्यता दर्शयति। अत्र "नरकव्याधेः" इत्यस्य बहुविधाः व्याख्याः सम्भवन्ति—

  1. कष्टकररोगः— यदि नरकव्याधेः अर्थः दारुणरोगः स्वीकृतः, तर्हि अस्य चिकित्सायाः अभावः व्यक्ति-जीवनस्य विनाशाय भवति। इह एव शरीरस्थे रोगे यः चिकित्सां न करोति, स मृत्योरनन्तरं निरौषधस्थाने (श्मशाने) गत्वा किं करिष्यति?

  2. कामादिविकाराः— यदि नरकव्याधिः इत्यस्य अर्थः पापजन्य विकाराः (काम, क्रोध, लोभादयः) स्वीक्रियन्ते, तर्हि मनुष्यः यावज्जीवं तेषां परिहारं न करोति चेत् मृत्योः परं किं करिष्यति? परलोकगमनानन्तरं प्रायश्चित्ताय अवसरः नास्ति।

  3. धर्मच्युतिभयात् चिकित्सानिषेधः— यदि कोऽपि व्यक्ति धर्माचरणात् च्युतिं भयात् चिकित्सायाः परित्यागं करोति, तर्हि स जीवनस्य एवं परलोकस्य उभयोरपि हानिं प्राप्नुयात्।

  4. निरौषधस्थानम्— श्मशानं, परलोकं वा। यदि शरीरत्यागानन्तरं व्यक्ति औषधं (प्रायश्चित्तं, आत्मशोधनं) कर्तुं न शक्नोति, तर्हि तेन जीवन एव आत्मकल्याणाय यत्नः कर्तव्यः।

अतः अस्य श्लोकस्य मूलसंदेशः अस्ति— यथासम्भवम् आत्मशुद्धये तथा धर्मपालनाय प्रयत्नः इह एव कर्तव्यः, मृत्योः परं पश्चात्तापेन किं लाभः?

हिन्दी भावानुवाद

यह श्लोक आत्मकल्याण और धर्माचरण की अनिवार्यता को दर्शाता है। इसमें "नरकव्याधि" शब्द के कई अर्थ हो सकते हैं—

  1. कष्टदायक रोग— यदि "नरकव्याधि" का अर्थ किसी दारुण रोग से लिया जाए, तो जो व्यक्ति इस लोक में रहते हुए उसका इलाज नहीं कराता, वह मरने के बाद निरौषध स्थान (जहाँ कोई औषधि नहीं मिल सकती, अर्थात श्मशान या परलोक) जाकर क्या करेगा?

  2. काम, क्रोध, लोभ आदि विकार— यदि इसे पापजनित विकारों (काम, क्रोध, लोभ, मोह आदि) के रूप में समझें, तो जब तक व्यक्ति जीवित है, तब तक वह इनका त्याग करके आत्मशुद्धि कर सकता है। लेकिन यदि वह ऐसा नहीं करता, तो मृत्यु के बाद वह क्या कर सकेगा? परलोक में तो सुधार की कोई संभावना नहीं रहती।

  3. धर्म से पतन का भय— यदि कोई धर्म से विमुख होकर अपने आत्मिक और नैतिक सुधार के प्रयास नहीं करता, तो वह जीवन में भी कष्ट भोगेगा और मृत्यु के बाद भी उसका कल्याण नहीं हो पाएगा।

  4. निरौषध स्थान— इसका अर्थ श्मशान, परलोक या कोई ऐसी स्थिति भी हो सकता है जहाँ कोई उपाय संभव नहीं हो। यदि जीवन में रहते हुए ही उपचार (आत्मसुधार, प्रायश्चित, धर्माचरण) न किया जाए, तो मृत्यु के बाद कुछ भी करना असंभव हो जाता है।

निष्कर्ष:

यह श्लोक हमें चेतावनी देता है कि यदि हम इस जीवन में अपने आध्यात्मिक, नैतिक और मानसिक दोषों को सुधारने का प्रयास नहीं करते, तो मृत्यु के बाद कुछ भी संभव नहीं होगा। इसलिए, जब तक जीवन है, तब तक धर्माचरण, भक्ति, आत्मसुधार और सद्कर्मों के मार्ग पर चलना ही सच्ची बुद्धिमानी है।

इस श्लोक का मुख्य संदेश यही है कि आत्मशुद्धि, धर्माचरण और विकारों से मुक्ति का प्रयास इसी जीवन में करना चाहिए, क्योंकि मृत्यु के बाद पश्चात्ताप करने से कोई लाभ नहीं होगा।


COMMENTS

BLOGGER

POPULAR POSTS$type=three$author=hide$comment=hide$rm=hide

TOP POSTS (30 DAYS)$type=three$author=hide$comment=hide$rm=hide

Name

about us,2,AKTU,1,BANK EXAM,1,Best Gazzal,1,bhagwat darshan,3,bhagwatdarshan,2,birthday song,1,BPSC,2,CBSE,2,computer,40,Computer Science,41,contact us,1,COURSES,1,CPD,1,darshan,16,Download,4,DRDO,1,EXAM,1,Financial education,2,Gadgets,1,GATE,1,General Knowledge,34,JEE MAINS,1,Learn Sanskrit,3,medical Science,1,Motivational speach,1,PAPER I,18,POINT I,5,POINT II,4,POINT III,3,POINT IV,3,POINT V,3,POINT VI,1,poojan samagri,4,Privacy policy,1,psychology,1,RECRUITMENT,9,Research techniques,41,RESULT,2,RPSC,1,RSMSSB,1,Science,1,solved question paper,3,sooraj krishna shastri,6,Sooraj krishna Shastri's Videos,60,SPORTS,4,SSC,1,SYLLABUS,1,TGT,1,UGC NET/JRF,21,UKPSC,1,UNIT I,13,UNIT II,6,University,1,UP PGT,1,UPSC,2,World News,1,अध्यात्म,206,अनुसन्धान,26,अन्तर्राष्ट्रीय दिवस,11,अभिज्ञान-शाकुन्तलम्,5,अष्टाध्यायी,1,आओ भागवत सीखें,16,आज का समाचार,46,आधुनिक विज्ञान,22,आधुनिक समाज,154,आयुर्वेद,49,आरती,8,ईशावास्योपनिषद्,21,उत्तररामचरितम्,35,उपनिषद्,34,उपन्यासकार,1,ऋग्वेद,16,ऐतिहासिक कहानियां,4,ऐतिहासिक घटनाएं,16,कथा,13,कबीर दास के दोहे,1,करवा चौथ,1,कर्मकाण्ड,123,कादंबरी श्लोक वाचन,1,कादम्बरी,2,काव्य प्रकाश,1,काव्यशास्त्र,32,किरातार्जुनीयम्,3,कृष्ण लीला,2,केनोपनिषद्,10,क्रिसमस डेः इतिहास और परम्परा,9,खगोल विज्ञान,3,खाटू श्याम जी,1,गजेन्द्र मोक्ष,1,गीता रहस्य,2,ग्रन्थ संग्रह,1,चाणक्य नीति,2,चार्वाक दर्शन,4,चालीसा,6,जन्मदिन,2,जन्मदिन गीत,2,जयंती,1,जयन्ती,4,जीमूतवाहन,1,जैन दर्शन,3,जोक,6,जोक्स संग्रह,5,ज्योतिष,52,तन्त्र साधना,2,दर्शन,36,देवी देवताओं के सहस्रनाम,1,देवी रहस्य,1,धर्मान्तरण,5,धार्मिक स्थल,50,नवग्रह शान्ति,3,नीति के श्लोक,1,नीतिशतक,27,नीतिशतक के श्लोक हिन्दी अनुवाद सहित,7,नीतिशतक संस्कृत पाठ,7,न्याय दर्शन,18,परमहंस वन्दना,3,परमहंस स्वामी,2,पारिभाषिक शब्दावली,1,पाश्चात्य विद्वान,1,पुराण,1,पूजन सामग्री,7,पूजा विधि,2,पौराणिक कथाएँ,75,प्रत्यभिज्ञा दर्शन,1,प्रश्नोत्तरी,41,प्राचीन भारतीय विद्वान्,104,बर्थडे विशेज,5,बाणभट्ट,1,बौद्ध दर्शन,1,भगवान के अवतार,4,भजन कीर्तन,39,भर्तृहरि,18,भविष्य में होने वाले परिवर्तन,12,भागवत,4,भागवत : गहन अनुसंधान,30,भागवत अष्टम स्कन्ध,28,भागवत अष्टम स्कन्ध(हिन्दी),1,भागवत एकादश स्कन्ध,31,भागवत एकादश स्कन्ध(हिन्दी),1,भागवत कथा,136,भागवत कथा में गाए जाने वाले गीत और भजन,7,भागवत की स्तुतियाँ,4,भागवत के पांच प्रमुख गीत,6,भागवत के श्लोकों का छन्दों में रूपांतरण,1,भागवत चतुर्थ स्कन्ध,31,भागवत चतुर्थ स्कन्ध(हिन्दी),1,भागवत तृतीय स्कंध(हिन्दी),13,भागवत तृतीय स्कन्ध,33,भागवत दशम स्कन्ध,91,भागवत दशम स्कन्ध(हिन्दी),1,भागवत द्वादश स्कन्ध,13,भागवत द्वादश स्कन्ध(हिन्दी),1,भागवत द्वितीय स्कन्ध,10,भागवत द्वितीय स्कन्ध(हिन्दी),10,भागवत नवम स्कन्ध,38,भागवत नवम स्कन्ध(हिन्दी),1,भागवत पञ्चम स्कन्ध,26,भागवत पञ्चम स्कन्ध(हिन्दी),1,भागवत पाठ,58,भागवत प्रथम स्कन्ध,22,भागवत प्रथम स्कन्ध(हिन्दी),19,भागवत महात्म्य,3,भागवत माहात्म्य,18,भागवत माहात्म्य स्कन्द पुराण(संस्कृत),2,भागवत माहात्म्य स्कन्द पुराण(हिन्दी),2,भागवत माहात्म्य(संस्कृत),2,भागवत माहात्म्य(हिन्दी),9,भागवत मूल श्लोक वाचन,55,भागवत रहस्य,56,भागवत श्लोक,7,भागवत षष्टम स्कन्ध,19,भागवत षष्ठ स्कन्ध(हिन्दी),1,भागवत सप्तम स्कन्ध,15,भागवत सप्तम स्कन्ध(हिन्दी),1,भागवत साप्ताहिक कथा,9,भागवत सार,35,भारत,1,भारतीय,1,भारतीय अर्थव्यवस्था,15,भारतीय इतिहास,22,भारतीय उत्सव,3,भारतीय दर्शन,5,भारतीय देवी-देवता,8,भारतीय नारियां,5,भारतीय पर्व,56,भारतीय योग,3,भारतीय विज्ञान,38,भारतीय वैज्ञानिक,5,भारतीय संगीत,2,भारतीय सम्राट,3,भारतीय संविधान,1,भारतीय संस्कृति,4,भाषा विज्ञान,16,मनोविज्ञान,4,मन्त्र-पाठ,8,मन्दिरों का परिचय,1,महा-शिव-रात्रि व्रत,6,महाकुम्भ 2025,7,महापुरुष,51,महाभारत रहस्य,35,महिला दिवस,1,महीसुर -महिमा -माला,4,मार्कण्डेय पुराण,1,मुक्तक काव्य,19,यजुर्वेद,3,युगल गीत,1,योग दर्शन,1,रघुवंश-महाकाव्यम्,5,राघवयादवीयम्,1,रामचरितमानस,5,रामचरितमानस की विशिष्ट चौपाइयों का विश्लेषण,131,रामायण के चित्र,19,रामायण रहस्य,66,राष्ट्रीय दिवस,6,राष्ट्रीयगीत,1,रील्स,7,रुद्राभिषेक,1,रोचक कहानियाँ,159,लघुकथा,38,लेख,184,वास्तु शास्त्र,14,वीरसावरकर,1,वेद,3,वेदान्त दर्शन,9,वैदिक ऋषि,3,वैदिक कथाएँ,38,वैदिक गणित,2,वैदिक विज्ञान,2,वैदिक संवाद,23,वैदिक संस्कृति,33,वैशेषिक दर्शन,13,वैश्विक पर्व,10,व्रत एवं उपवास,41,शायरी संग्रह,4,शिक्षाप्रद कहानियाँ,130,शिव रहस्य,3,शिव रहस्य.,5,शिवमहापुराण,15,शिशुपालवधम्,2,शुभकामना संदेश,7,श्राद्ध,1,श्रीमद्भगवद्गीता,23,श्रीमद्भागवत महापुराण,17,सनातन धर्म,5,सरकारी नौकरी,11,सरस्वती वन्दना,1,संस्कृत,11,संस्कृत काव्य पाठ,1,संस्कृत गीतानि,37,संस्कृत बोलना सीखें,13,संस्कृत में अवसर और सम्भावनाएँ,6,संस्कृत व्याकरण,26,संस्कृत श्लोक,26,संस्कृत साहित्य,13,संस्कृत: एक वैज्ञानिक भाषा,1,संस्कृत:वर्तमान और भविष्य,6,संस्कृतलेखः,2,सांख्य दर्शन,6,साहित्यदर्पण,23,सुभाषितानि,34,सुविचार,31,सूरज कृष्ण शास्त्री,456,सूरदास,1,स्तोत्र पाठ,62,स्वास्थ्य और देखभाल,8,हमारी प्राचीन धरोहर,1,हमारी विरासत,7,हमारी संस्कृति,106,हँसना मना है,6,हिन्दी रचना,35,हिन्दी साहित्य,6,हिन्दू तीर्थ,3,हिन्दू धर्म,5,होली पर्व,3,
ltr
item
भागवत दर्शन: संस्कृत श्लोक: "इहैव नरकव्याधेश्चिकित्सां न करोति यः।" का अर्थ और हिन्दी अनुवाद
संस्कृत श्लोक: "इहैव नरकव्याधेश्चिकित्सां न करोति यः।" का अर्थ और हिन्दी अनुवाद
संस्कृत श्लोक: "इहैव नरकव्याधेश्चिकित्सां न करोति यः।" का अर्थ और हिन्दी अनुवाद, सुभाषितानि, सुविचार, संस्कृत श्लोक, भागवत दर्शन, सूरज कृष्ण शास्त्री।
https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEin62EIXVFBQpGOVGO76VzrJWKrqdu_2GmkjJjyxhstxHYwZGz31R2Bc5_SxmXKHF98ZkEqkC1YbO90wZckHHeSWIzP4kg1dm_Udo6pW8UMhv5FGBNDXGQ3XLN_DaY3YFLfRQcGhlkyidOHh3KIQ_Sjz8cZ6Qt1Q9E_uGsniYnVuTBi1J_jMaHCTN7XokY/s16000/InShot_20250221_204203880.jpg
https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEin62EIXVFBQpGOVGO76VzrJWKrqdu_2GmkjJjyxhstxHYwZGz31R2Bc5_SxmXKHF98ZkEqkC1YbO90wZckHHeSWIzP4kg1dm_Udo6pW8UMhv5FGBNDXGQ3XLN_DaY3YFLfRQcGhlkyidOHh3KIQ_Sjz8cZ6Qt1Q9E_uGsniYnVuTBi1J_jMaHCTN7XokY/s72-c/InShot_20250221_204203880.jpg
भागवत दर्शन
https://www.bhagwatdarshan.com/2025/02/blog-post_49.html
https://www.bhagwatdarshan.com/
https://www.bhagwatdarshan.com/
https://www.bhagwatdarshan.com/2025/02/blog-post_49.html
true
1742123354984581855
UTF-8
Loaded All Posts Not found any posts VIEW ALL Readmore Reply Cancel reply Delete By Home PAGES POSTS View All RECOMMENDED FOR YOU LABEL ARCHIVE SEARCH ALL POSTS Not found any post match with your request Back Home Sunday Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday Saturday Sun Mon Tue Wed Thu Fri Sat January February March April May June July August September October November December Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec just now 1 minute ago $$1$$ minutes ago 1 hour ago $$1$$ hours ago Yesterday $$1$$ days ago $$1$$ weeks ago more than 5 weeks ago Followers Follow THIS PREMIUM CONTENT IS LOCKED STEP 1: Share to a social network STEP 2: Click the link on your social network Copy All Code Select All Code All codes were copied to your clipboard Can not copy the codes / texts, please press [CTRL]+[C] (or CMD+C with Mac) to copy Table of Content