न्यायवैशेषिके पारिभाषिकपदानि निर्वचनानि च
१
लक्षणप्रमाणाभ्यां वस्तुसिद्दि: न तु प्रतिज्ञामात्रेण ।
२ जातिमत्वे सति बाह्यैकेन्द्रियमात्रग्राह्यत्वं विशेषगुणत्वम्।
३ असाधारणधर्मो
लक्षणम्(गो:
सास्नादिमत्वं लक्षणम्)।
(समानासमानजातीयव्यवच्छेदकत्वम्)
४ लक्ष्यैकदेशवृत्तित्वम्
अव्याप्तिः
(गो: कपिलत्वम्)।
५ लक्ष्यवृतित्वे
सति अलक्ष्यवृत्तित्वम् अतिव्याति:। (गोः शृङ्गित्वम्)।
६
लक्ष्यमात्रावृतित्वमसम्भव: (गोः एकशफवत्त्वम्)।
७ उत्पन्नं द्रव्यं क्षणमगुणं निष्क्रियं च तिष्ठति।
८ अतस्मिन् तद्बुद्धिः भ्रान्तिः।
९
अन्यूनानतिरिक्तव्यक्तिकत्वं तुल्यत्वम्।
१०
परस्परात्यन्ताभावसमानाधिकरणयो: धर्मयो: एकत्र समावेश: सङ्कर: ।
११ नित्यत्वे सति
अनेकसमवेतत्वं सामान्यत्वम् ।
१२
स्वपरव्यावर्तकस्वभावत्वं विशेषत्वम्।
१३
नित्यसंबन्धत्वं समवायत्वम्।
१४
नियतपूर्वंवृत्तित्वं कारणत्वम्।
१५ प्रतिपत्तु:
सामान्याश्रयत्वेनावधारिते धर्मिणि विशेषावधारणात्मको य:
प्रत्ययो जायते स एव संशय: ।
१६
समानेन्द्रियग्राह्याणां समनियतानाम् एकव्यंजकाभिव्यंग्यत्वनियम:।
१७
वस्तुस्वभावात् यो हि येन प्रतिबद्धस्सन् तद्भावे भवति तदभावे च न भवति स एव तस्य
हेतुरिति
सार्वत्रिको नियम:।
१८
एकार्थसमवायित्वं चैकस्मिन् अर्थे समवायेन वृत्तिमत्वम्।
१९
हेतुसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगिसाध्यसामानाधिकरण्यं व्याप्ति: ।
२० यद्धि शरीराश्रयं सत् स्वसंयुक्तेऽर्थे ज्ञातुरपरोक्षप्रतीतिसाधनं द्रव्यं
तदिन्द्रियमित्युच्यते।
२१
अन्वयानुपपत्तिर्वा तात्पर्यानुपपत्तिर्वा लक्षणाबीजम्।
२२ येनेन्द्रियेण
या व्यक्तिर्गृह्यते तेनैव तद्गता
जातिरिति।
२३
भोक्तुर्भोगायतनं चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयो वा शरीरम्।
२४
शरीरेन्द्रियव्यतिरिक्तत्वे सति आत्मोपयोगसाधनं द्रव्यं विषय: ।
२५
मानव्यवहारासाधारणकारणं परिमाणम्।
२६
सर्वव्यवहारहेतु: ज्ञानं बुद्धिः।
२७ तद्वति तत्प्रकारिकानुभूति: विद्या।
२८तदभाववति तत्प्रकारिकानुभूति: अविद्या ।
२९ एकस्मिन्
धर्मिणि नानाधर्मप्रकारकं ज्ञानं संशय:।
३० अतस्मिन्
तद्बुध्दि: विपर्यय:।
३१ स्वार्थम् वा
परार्थम् वा अप्राप्तार्थप्रार्थनम् इच्छा।
३२ पदपदार्थयो:
साक्षात् सम्बन्ध: शक्ति:।
३३ पदपदार्थयो:
परंपरासम्बन्ध: लक्षणा।
३४
अर्थाव्यभिचारित्वम् आप्ति:। तया वर्तते इति आप्त:।
३५ येन पदेन विना
यस्य पदस्याननुभावकत्वम् तेन पदेन सह तस्याकांक्षा।
३६
यत्समवेतमुत्पद्यते तत्समवायिकारणम्।
३७ समवायिकारणे
प्रत्यासन्नं
यत्कारणं तदसमवायिकारणम्।
३८ तदुभयभिन्नं कारणं निमित्तकारणम्।
३९ यध्दर्मविशिष्टं कार्यं भवति स धर्म: कार्यतावच्धेदक: घटत्वविशिष्टं कार्यं , घटत्वं कार्यतावच्छेदकं, घटत्वावच्छिन्ना कार्यता
४०
यध्दर्मविशिष्टं कारणं भवति स धर्म: कारणतावच्छेदक:।
दण्डत्वविशिष्टं कारणं,
दण्डत्वं कारणतावच्छेदकं, दण्डत्वावच्छिन्ना कारणता।
४१ येन सम्बन्धेन
यन्नास्तीत्यु्च्यते तन्निष्ठा प्रतियोगिता
तत्सम्बन्धावच्छिन्ना।
उदाहरणम् --
- संयोगसम्बन्धेन घटो नास्ति।
- संयोगसम्बन्ध:
प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्ध: ।
- संयोगसम्बन्धावच्छिन्ना
प्रतियोगिता
४२ विषयता त्रिधा
– विशेष्यता,
प्रकारता, संसर्गताचेति ।
प्रकारतैव विशेषणता इत्युच्यते।
४३ शाब्दबोधो द्विविध: 🡪
खण्डशाब्दबोध:, अखण्डशाब्दबोधश्चेति
आद्य: - घटमानय इत्यत्र घट पदस्य घटोर्थ:, द्वितीयाया:
कर्मत्वमर्थ:,आङ्पूर्वकनीञ्धातो: आनयनम्, आख्यातस्य कृतिश्चार्थः,एवंरूप: खण्डशाब्दबोध:। द्वितीय: - घटकर्मकानयनानुकूलकृतिमान्
चैत्र: इत्याकार:। आद्यस्य शाब्दबोधत्वव्यवहार:
गौण:
।
यमते प्रथमान्तार्थमुख्यविशेव्यकशाब्दबोधोऽङ्गीक्रियते।
यथा घटमानयेत्यत्र घटकर्मकानयनानुकूलकृतिमान् चैत्र इति। वैयाकरणमते, भावो नाम धात्वर्थ:प्रधानं विशेष्यम्,यथा तत्रैव चैत्रकर्तृकं घटकर्मकमानयनमिति।
मीमांसकमते
चाख्यातार्थमुख्यविशेष्यकबोधो’ङ्गीक्रियते, यथा
तत्रैव घटकर्मकानयनानुकूला चैत्रसमवेता कृतिरिति।
एतन्मते
शक्तिर्लक्षणाचेति वृत्तिर्द्विविधैव न व्यंजनावृत्तिरपि तृतीया अभ्युपेयते, यत: शब्दशक्तिमूलव्यंजनावृत्तिश्शक्त्या, अर्थशक्तिमूलव्यंजनावृत्तिरनुमानेन
च चरितार्या भवति
, यथा दूरस्था
भूधरा रम्या इत्यत्र भूधरपदस्य पर्वतनृपयोस्समाना शक्तिरेवाङ्गीक्रियते, गच्छ गच्छसि चेत्कान्त तत्रैव
स्याज्जनिर्ममेत्यादौ इयं कान्ता भर्तृगमनोत्तरकालिकमरणव्यापारवती, एतादृशविलक्षणशब्दप्रयोगकर्तृत्वात् इत्यनुमानेनैवार्थशक्तिमूलव्यंजनया बोध्यस्य मरणरूपार्थस्य बोधनात्
वृत्तिर्द्विविधैवेति सिध्दम्।
नानार्थकस्थले सैंधवमानयेत्यादावेव तात्पर्यज्ञानस्यावश्यकता, न सर्वत्र शब्दबोधे तस्यावश्यकतेति केषांचिदाशय:।शाब्दबोधमात्रं प्रति
तात्पर्यज्ञानं कारणमिति अन्येषामाशय:।
thanks for a lovly feedback