 |
| Bhagwat chapter 11.24 |
श्रीभगवानुवाच
अथ ते सम्प्रवक्ष्यामि साङ्ख्यं
पूर्वैर्विनिश्चितम् ।
यद्विज्ञाय पुमान् सद्यो जह्याद् वैकल्पिकं भ्रमम् ॥ १ ॥
आसीज्ज्ञानमथो अर्थ एकमेवाविकल्पितम्
।
यदा विवेकनिपुणा आदौ कृतयुगेऽयुगे ॥ २
॥
तन्मायाफलरूपेण केवलं निर्विकल्पितम्
।
वाङ्मनोऽगोचरं सत्यं द्विधा समभवद्
बृहत् ॥ ३ ॥
तयोरेकतरो ह्यर्थः प्रकृतिः
सोभयात्मिका ।
ज्ञानं त्वन्यतमो भावः पुरुषः
सोऽभिधीयते ॥ ४ ॥
तमो रजः सत्त्वमिति प्रकृतेरभवन्
गुणाः ।
मया प्रक्षोभ्यमाणायाः पुरुषानुमतेन च
॥ ५ ॥
तेभ्यः समभवत् सूत्रं महान् सूत्रेण
संयुतः ।
ततो विकुर्वतो जातो अहङ्कारो विमोहनः
॥ ६ ॥
वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्चेत्यहं
त्रिवृत् ।
तन्मात्रेन्द्रियमनसां कारणं
चिदचिन्मयः ॥ ७ ॥
अर्थस्तन्मात्रिकाज्जज्ञे
तामसादिन्द्रियाणि च ।
तैजसाद् देवता आसन् एकादश च वैकृतात्
॥ ८ ॥
मया सञ्चोदिता भावाः सर्वे
संहत्यकारिणः ।
अण्डं उत्पादयामासुं ममायतनमुत्तमम् ॥
९ ॥
तस्मिन् अहं समभवं अण्डे सलिलसंस्थितौ
।
मम नाभ्यामभूत् पद्मं विश्वाख्यं तत्र
चात्मभूः ॥ १० ॥
सोऽसृजत्तपसा युक्तो रजसा मदनुग्रहात्
।
लोकान् सपालान् विश्वात्मा भूर्भुवः
स्वरिति त्रिधा ॥ ११ ॥
देवानामोक आसीत् स्वर्भूतानां च भुवः
पदम् ।
मर्त्यादीनां च भूर्लोकः सिद्धानां
त्रितयात् परम् ॥ १२ ॥
अधोऽसुराणां नागानां भूमेरोकोऽसृजत्
प्रभुः ।
त्रिलोक्यां गतयः सर्वाः कर्मणां
त्रिगुणात्मनाम् ॥ १३ ॥
योगस्य तपसश्चैव न्यासस्य गतयोऽमलाः ।
महर्जनस्तपः सत्यं भक्तियोगस्य मद्गतिः
॥ १४ ॥
मया कालात्मना धात्रा कर्मयुक्तमिदं
जगत् ।
गुणप्रवाह एतस्मिन् उन्मज्जति
निमज्जति ॥ १५ ॥
अणुर्बृहत् कृशः स्थूलो यो यो भावः
प्रसिध्यति ।
सर्वोऽप्युभयसंयुक्तः प्रकृत्या
पुरुषेण च ॥ १६ ॥
यस्तु यस्यादिरन्तश्च स वै मध्यं च
तस्य सन् ।
विकारो व्यवहारार्थो यथा
तैजसपार्थिवाः ॥ १७ ॥
यदुपादाय पूर्वस्तु भावो
विकुरुतेऽपरम् ।
आदिरन्तो यदा यस्य तत् सत्यमभिधीयते ॥
१८ ॥
प्रकृतिर्यस्य उपादानं आधारः पुरुषः
परः ।
सतोऽभिव्यञ्जकः कालो ब्रह्म
तत्त्रितयं त्वहम् ॥ १९ ॥
सर्गः प्रवर्तते तावत् पौवापर्येण
नित्यशः ।
महान् गुणविसर्गार्थः स्थित्यन्तो
यावदीक्षणम् ॥ २० ॥
विराण्मयाऽऽसाद्यमानो लोककल्पविकल्पकः
।
पञ्चत्वाय विशेषाय कल्पते भुवनैः सह ॥
२१ ॥
अन्ने प्रलीयते मर्त्यं अन्नं धानासु
लीयते ।
धाना भूमौ प्रलीयन्ते भूमिर्गन्धे
प्रलीयते ॥ २२ ॥
अप्सु प्रलीयते गन्ध आपश्च स्वगुणे
रसे ।
लीयते ज्योतिषि रसो ज्योती रूपे
प्रलीयते ॥ २३ ॥
रूपं वायौ स च स्पर्शे लीयते सोऽपि
चाम्बरे ।
अम्बरं शब्दतन्मात्र इन्द्रियाणि
स्वयोनिषु ॥ २४ ॥
योनिर्वैकारिके सौम्य लीयते मनसीश्वरे
।
शब्दो भूतादिमप्येति भूतादिर्महति
प्रभुः ॥ २५ ॥
स लीयते महान् स्वेषु गुणेशु
गुणवत्तमः ।
तेऽव्यक्ते संप्रलीयन्ते तत्काले
लीयतेऽव्यये ॥ २६ ॥
कालो मायामये जीवे जीव आत्मनि मय्यजे
।
आत्मा केवल आत्मस्थो विकल्पापायलक्षणः
॥ २७ ॥
एवमन्वीक्षमाणस्य कथं वैकल्पिको भ्रमः
।
मनसो हृदि तिष्ठेत व्योम्नीवार्कोदये
तमः ॥ २८ ॥
एष साङ्ख्यविधिः प्रोक्तः
संशयग्रन्थिभेदनः ।
प्रतिलोमानुलोमाभ्यां परावरदृशा मया ॥
२९ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां
संहितायां एकादशस्कन्धे चतुर्विंशोऽध्यायः ॥ २४ ॥
