रघुवंश-महाकाव्य द्वितीय सर्ग सम्पूर्ण ( Raghuvamsh-Mahakavya chapter 2)

 

Mahakavi kalidas praneetam
raghuvansh -mahakavyam - chapter 2

अथ प्रजानामधिपः प्रभाते

            जायाप्रतिग्राहितगन्धमाल्यां ।

वनाय पीतप्रतिबद्धवत्सां

            यशोधनो    धेनुमृषेर्मुमोच ॥१॥

 

तस्याः खुरन्यासपवित्रपांसु-

            मपांसुलानां धुरि कीर्तनीया ।

मार्गं मनुष्येश्वरधर्मपत्नी

            श्रुतेरिवार्थं स्मृतिरन्वगच्छत् ॥२॥

 

निवर्त्य राजा दयितां दयालु-

          स्तां सौरभेयीं सुरभिर्यशोभिः ।

पयोधरीभूतचतुःसमुद्रां

          जुगोप   गोरूपधरामिवोर्वीम् ॥३॥

 

व्रताय तेनानुचरेण धेनो-

           र्न्यषेधि शेषोऽप्यनुयायिवर्गः ।

न चान्यतस्तस्य शरीररक्षा

         स्ववीर्यगुप्ता हि मनोः प्रसूतिः ॥४॥

 

आस्वादवद्भिः कवलैस्तृणानां

               कण्डूयनैर्दंशनिवारणैश्च ।

अव्याहतैस्स्वैरगतैस्स तस्याः

         सम्राट् समाराधनतत्परोऽभूत् ॥५॥

 

स्थितः स्थितामुच्चलितः

      प्रयातां निषेदुषीमासनबन्धधीरः ।

जलाभिलाषी जलमादधानां

         छायेव तां भूपतिरन्वगच्छत् ॥६॥

 

स न्यस्तचिह्नामपि राजलक्ष्मीं

          तेजोविशेषानुमितां दधानः ।

आसीदनाविष्कृतदानराजि-

           रन्तर्मदावस्थ इव द्विपेन्द्रः ॥७॥

 

लताप्रतानोद्ग्रथितैः स केशै-

        राधिज्यधन्वा विचचार दावम् ।

रक्षापदेशान्मुनिहोमधेनो-

         र्वन्यान्विनेष्यन्निव दुष्टसत्त्वान् ॥८॥

 

विसृष्टपार्श्वानुचरस्य तस्य

          पार्श्वद्रुमाः पाशभृता समस्य ।

उदीरयामासुरिवोन्मदानां

          आलोकशब्दं वयसां विरावैः॥९॥

 

मरुत्प्रयुक्ताश्च मरुत्सखाभं

              तमर्च्यमारादभिवर्तमानं ।

अवाकिरन्बाललताः प्रसूनै-

            राचारलाजैरिव पौरकन्याः ॥१०॥

 

धनुर्भृतोऽप्यस्य दयार्द्रभाव-

           माख्यातमन्तःकरणैर्विशङ्कैः ।

विलोकयन्त्यो वपुरापुरक्ष्णां

           प्रकामविस्तारफलं हरिण्यः ॥११॥

 

स कीचकैर्मारुतपूर्णरन्ध्रैः

            कूजद्भिरापादितवंशकृत्यम् ।

शुश्राव कुञ्जेषु यशस्स्वमुच्चै-

              रुद्गीयमानं वनदेवताभिः ॥१२॥

 

पृक्तस्तुषारैर्गिरिनिर्झराणा-

            मनोकहाकम्पितपुष्पगन्धी ।

तमातपक्लान्तमनातपत्र-

              माचारपूतं पवनस्सिषेवे ॥१३॥

 

शशाम वृष्ट्यापि विना दवाग्नि-

           रासीद्विशेषा फलपुष्पवृद्धिः ।

ऊनं न सत्त्वेष्वधिको बबाधे

           तस्मिन्वनं गोप्तरि गाहमाने ॥१४॥

 

सञ्चारपूतानि दिगन्तराणि

        कृत्वा दिनान्ते निलयाय गन्तुं ।

प्रचक्रमे पल्लवरागताम्रा

           प्रभा पतङ्गस्य मुनेश्च धेनुः ॥१५॥

 

तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थां

         अन्वग्ययौ मध्यमलोकपालः ।

बभौ च सा तेन सतां मतेन

           श्रद्धेव साक्षाद्विधिनोपपन्ना ॥१६॥

 

स पल्वलोत्तीर्णवराहयूथा-

          न्यावासवृक्षोन्मुखबर्हिणानि ।

ययौ मृगाध्यासितशाद्वलानि

      श्यामायमानानि वनानि पश्यन् ॥१७॥

 

आपीनभारोद्वहनप्रयत्ना-

            द्गृष्टिर्गुरुत्वाद्वपुषो नरेन्द्रः ।

उभावलंचक्रतुरञ्चिताभ्यां

         तपोवनावृत्तिपथं गताभ्याम् ॥१८॥

 

वसिष्ठधेनोरनुयायिनं त-

        मावर्तमानं वनिता वनान्तात् ।

पपौ निमेषालसपक्ष्मपङ्क्ति-

     रुपोषिताभ्यामिव लोचनाभ्याम् ॥१९॥

 

पुरस्कृता वर्त्मनि पार्थिवेन

           प्रत्युद्गता पार्थिवधर्मपत्न्या ।

तदन्तरे सा विरराज धेनु-

           र्दिनक्षपामध्यगतेव सन्ध्या ॥२०॥

 

प्रदक्षिणीकृत्य पयस्विनीं तां

           सुदक्षिणा साक्षतपात्रहस्ता ।

प्रणम्य चानर्च विशालमस्याः

            शृङ्गान्तरं द्वारमिवार्थसिद्धेः ॥२१॥

 

वत्सोत्सुकापिस्तिमिता सपर्यां

             प्रत्यग्रहीत्सेति ननन्दतुस्तौ।

भक्त्योपपन्नेषु हि तद्विधानां

            प्रसादचिह्नानि पुरःफलानि ॥२२॥

 

गुरोः सदारस्य निपीड्य पादौ

       समाप्य सान्ध्यञ्च विधिं दिलीपः ।

दोहावसाने पुनरेव दोग्ध्रीं

          भेजे भुजोच्छिन्नरिपुर्निषण्णाम् ॥२३॥

 

तामन्तिकन्यस्तबलिप्रदीपा-

          मन्वास्य गोप्ता गृहिणीसहायः ।

क्रमेण सुप्तामनुसंविवेश

             सुप्तोत्थितां प्रातरनूदतिष्ठत् ॥२४॥

 

इत्थं व्रतं धारयतः प्रजार्थं

            समं महिष्या महनीयकीर्तेः ।

सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य

             दिनानि दीनोद्धरणोचितस्य ॥२५॥

 

अन्येद्युरात्मानुचरस्य भावं

             जिज्ञासमाना मुनिहोमधेनुः ।

गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पं

                 गौरीगुरोर्गह्वरं आविवेश ॥२६॥

 

सा दुष्प्रधर्षा मनसापि हिंस्रै-

                रित्यद्रिशोभाप्रहितेक्षणेन ।

अलक्षिताभ्युत्पतनो नृपेण

            प्रसह्य सिंहः किल तां चकर्ष ॥२७॥

 

तदीयमाक्रन्दितमार्तसाधो-

                र्गुहानिबद्धप्रतिशब्ददीर्घम् ।

रश्मिष्विवादाय नगेन्द्रसक्तां

              निवर्तयामास नृपस्य दृष्टिम् ॥२८॥

 

स पाटलायां गवि तस्थिवांसं

                  धनुर्धरः केसरिणं ददर्श ।

अधित्यकायां इव धातुमय्यां

             लोध्रद्रुमं सानुमतः प्रफुल्लम् ॥२९॥

 

ततो मृगेन्द्रस्य मृगेन्द्रगामी

              वधाय वध्यस्य शरं शरण्यः ।

जाताभिषङ्गो नृपतिर्निषङ्गा-

                दुद्धर्तुं ऐच्छत्प्रसभोद्धृतारिः॥३०॥

 

वामेतरस्तस्य करः प्रहर्तु-

                   र्नखप्रभाभूषितकङ्कपत्त्रे ।

सक्ताङ्गुलिः सायकपुङ्ख एव

                चित्रार्पितारम्भ इवावतस्थे ॥३१॥

 

बाहुप्रतिष्टम्भविवृद्धमन्यु-

                रभ्यर्णमागस्कृतमस्पृशद्भिः ।

राजा स्वतेजोभिरदह्यतान्त-

                 र्भोगीव मन्त्रौषधिरुद्धवीर्यः ॥३२॥

 

तमार्यगृह्यं निगृहीतधेनु-

                    र्मनुष्यवाचा मनुवंशकेतुं ।

विस्माययन्विस्मितमात्मवृत्तौ

                 सिंहोरुसत्त्वं निजगाद सिंहः ॥३३॥

 

अलं महीपाल तव श्रमेण प्रयुक्तम्

                   अप्यस्त्रम् इतो वृथा स्यात् ।

न पादपोन्मूलनशक्ति रंहः

             शिलोच्चये मूर्च्छति मारुतस्य ॥३४॥

 

कैलासगौरं वृषं आरुरुक्षोः

                     पादार्पणानुग्रहपूतपृष्टं ।

अवेहि मां किंकरं अष्टमूर्तेः

              कुम्भोदरं नाम निकुम्भमित्रम् ॥३५॥

 

अमुं पुरः पश्यसि देवदारुं

                 पुत्रीकृतोऽसौ वृषभध्वजेन ।

यो हेमकुम्भस्तननिःसृतानां

              स्कन्दस्य मातुः पयसां रसज्ञः ॥३६॥

 

कण्डूयमानेन कटं कदाचि-

                 द्वन्यद्विपेनोन्मथिता त्वगस्य ।

अथैनं अद्रेस्तनया शुशोच

                सेनान्यं आलीढं इवासुरास्त्रैः ॥३७॥

 

तदा प्रभृत्येव वनद्विपानां

                  त्रासार्थमस्मिन्नहमाद्रिकुक्षौ ।

व्यापारितः शूलभृता विधाय

                 सिंहत्वं अङ्कागतसत्त्ववृत्ति ॥३८॥

 

तस्यालमेषा क्षुधितस्य तृप्त्यै

                   प्रदिष्टकाला परमेश्वरेण ।

उपस्थिता शोणितपारणा मे

                  सुरद्विषश्चान्द्रमसी सुधेव ॥३९॥

 

स त्वं निवर्तस्व विहाय लज्जां

             गुरोर्भवान्दर्शितशिष्यभक्तिः ।

शस्त्रेण रक्ष्यं यदशक्यरक्षं

           न तद्यशः शस्त्रभृतां क्षिणोति ॥४०॥

 

इति प्रगल्भं पुरुसाधिराजो

            मृगाधिराजस्य वचो निशम्य ।

प्रत्याहतास्त्रो गिरिशप्रभावा-

            दात्मन्यवज्ञां शिथिलीचकार ॥४१॥

 

प्रत्यब्रवीच्चैनमिषुप्रयोगे

                तत्पूर्वसङ्गे वितथप्रयत्नः ।

जडीकृतस्त्र्यम्बकवीक्षणेन

             वज्रं मुमुक्षन्निव वज्रपाणिः ॥४२॥

 

प्रत्याह वैनं शरमोक्षवन्ध्यो

              मा पत्त्रपर्वात्स्वरभेदमाप्तः ।

प्रहीणपूर्वध्वनिनाधिरूढ-

               स्तुलां असारेन शरद्घनेन ॥४२॥

 

संरुद्धचेष्टस्य मृगेन्द्र कामं

            हास्यं वचस्तद्यदहं विवक्षुः ।

अन्तर्गतं प्राणभृतां हि वेद

         सर्वं भवान्भावं अतोऽभिधास्ये॥४३॥

 

मान्यः स मे स्थावरजङ्गमानां

              सर्गस्थितिप्रत्यवहारहेतुः ।

गुरोरपीदं धनमाहिताग्ने-

            र्नश्यत्पुरस्तादनुपेक्षणीयम् ॥४४॥

 

स त्वं मदीयेन शरीरवृत्तिं

           देहेन निर्वर्तयितुं प्रसीद ।

दिनावसानोत्सुकबालवत्सा

         विसृज्यतां धेनुरियं महर्षेः ॥४५॥

 

अथान्धकारं गिरिगह्वराणां

      दंष्ट्रामयूखैः शकलानि कुर्वन् ।

भूयः स भूतेश्वरपार्श्ववर्ती

       किंचिद्विहस्यार्थपतिं बभाषे ॥४६॥

 

एकातपत्रं जगतः प्रभुत्वं

        नवं वयः कान्तं इदं वपुश्च ।

अल्पस्य हेतोर्बहु हातुमिच्छ-

   न्विचारमूढः प्रतिभासि मे त्वम् ॥४७॥

 

भूतानुकम्पा तव चेदियं गौ-

      रेका भवेत्स्वस्तिमती त्वदन्ते ।

जीवन्पुनः शश्वदुपप्लवेभ्यः

     प्रजाः प्रजानाथ पितेव पासि ॥४८॥

 

अथैकधेनोरपराधचण्डा-

        द्गुरोः कृशानुप्रतिमाद्बिभेषि ।

शक्योऽस्य मन्युर्भवता विनेतुं

  गाः कोटिशः स्पर्शयता घटोध्नीः ॥४९॥

 

तद्रक्ष कल्याणपरंपराणां

      भोक्तारं ऊर्जस्वलं आत्मदेहं ।

महीतलस्पर्शनमात्रभिन्नं

    ऋद्धं हि राज्यं पदं ऐन्द्रं आहुः ॥५०॥

 

एतावदुक्त्वा विरते मृगेन्द्रे

          प्रतिस्वनेनास्य गुहागतेन ।

शिलोच्चयोऽपि क्षितिपालमुच्चैः

        प्रीत्या तं एवार्थं अभाषतेव ॥५१॥

 

निशम्य देवानुचरस्य वाचं

            मनुष्यदेवः पुनरप्युवाच ।

धेन्वा तदध्यासितकातराक्ष्या

        निरीक्ष्यमाणः सुतरां दयालुः ॥५२॥

 

क्षतात्किल त्रायत इत्युदग्रः

         क्षत्रस्य शब्दो भुवनेषु रूढः ।

राज्येन किं तद्विपरीतवृत्तेः

            प्राणैरुपक्रोशमलीमसैर्वा ॥५३॥

 

कथं नु शक्योऽनुनयो महर्षे-

        र्विश्राणनाच्चान्यपयस्विनीनां ।

इमां अनूनां सुरभेरवेहि

       रुद्रौजसा तु प्रहृतं त्वयास्याम् ॥५४॥

 

सेयं स्वदेहार्पणनिष्क्रयेण

      न्याय्या मया मोचयितुं भवत्तः ।

न पारणा स्याद्विहता तवैवं

         भवेदलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः ॥५५॥

 

भवानपीदं परवानवैति

         महान्हि यत्नस्तव देवदारौ ।

स्थातुं नियोक्तुर्न हि शक्यमग्रे

       विनाश्य रक्ष्यं स्वयं अक्षतेन ॥५६॥

 

किं अप्यहिंस्यस्तव चेन्मतोऽहं

        यशःशरीरे भव मे दयालुः ।

एकान्तविध्वंसिषु मद्विधानां

    पिण्डेष्वनास्था खलु भौतिकेषु ॥५७॥

 

संबन्धं आभाषणपूर्वं आहु-

       र्वृत्तः स नौ संगतयोर्वनान्ते ।

तद्भूतनाथानुग नार्हसि त्वं

     संबन्धिनो मे प्रणयं विहन्तुम् ॥५८॥

 

तथेति गां उक्तवते दिलीपः

       सद्यः प्रतिष्टम्भविमुक्तबाहुः ।

स न्यस्त शस्त्रो हरये स्वदेहं

        उपानयत्पिण्डं इवामिषस्य ॥५९॥

 

तस्मिन्क्षणे पालयितुः प्रजानां

        उत्पश्यतः सिंहनिपातं उग्रं ।

अवाङ्मुखस्य्ऽओपरि पुष्पवृष्टिः

         पपात विद्याधरहस्तमुक्ता ॥६०॥

 

उत्तिष्ठ वत्सेत्यमृतायमानं

   वचो निशम्योत्थितमुत्थितः सन् ।

ददर्श राजा जननीं इव स्वां

    गां अग्रतः प्रस्रविणीं न सिंहम् ॥६१॥

 

तं विस्मितं धेनुरुवाच साधो

   मायां मयोध्भाव्य परीक्षितोऽसि ।

ऋषिप्रभावान्मयि नान्तकोऽपि

      प्रभुः प्रहर्तुं किं उतान्यहिंस्राः ॥६२॥

 

भक्त्या गुरौ मय्यनुकम्पया च

       प्रीतास्मि ते पुत्र वरं वृणीष्व ।

न केवलानां पयसां प्रसूतिं

      अवेहि मां कामदुघां प्रसन्नाम् ॥६३॥

 

ततः समानीय स मानितार्थी

       हस्तौ स्वहस्तार्जितवीरशब्दः ।

वंशस्य कर्तारं अनन्तकीर्तिं

          सुदक्षिणायां तनयं ययाचे ॥६४॥

 

संतानकामाय तथेति कामं

        राज्ञे प्रतिश्रुत्य पयस्विनी सा ।

दुग्ध्वा पयः पत्त्रपुटे मदीयं

           पुत्रोऽपभुङ्क्ष्वेति तमादिदेश ॥६५॥

 

वत्सस्य होमार्थविधेश्च शेषं

          ऋषेरनुज्ञां अधिगम्य मातः ।

ऊधस्यमिच्छामि तवोपभोक्तुं

        षष्ठाम्शं उर्व्या इव रक्षितायाः ॥६६॥

 

इत्थं क्षितीशेन वसिष्ठधेनु-

            र्विज्ञापिता प्रीततरा बभूव ।

तदन्विता हैमवताच्च कुक्षेः

             प्रत्याययावाश्रमं अश्रमेण ॥६७॥

 

तस्याः प्रसन्नेन्दुमुखः प्रसादं

               गुरुर्नृपाणां गुरवे निवेद्य ।

प्रहर्षचिह्नानुमितं प्रियायै

              शशंस वाचा पुनरुक्तयेव ॥६८॥

 

स नन्दिनीस्तन्यं अनिन्दितात्मा

              सद्वत्सलो वत्सहुतावशेषं ।

पपौ वसिष्ठेन कृताभ्यनुज्ञः

           शुभ्रं यशो मूर्तं इवातितृष्णः ॥६९॥

 

प्रातर्यथोक्तव्रतपारणान्ते

         प्रास्थानिकं स्वस्त्ययनं प्रयुज्य ।

तौ दंपती स्वां प्रति राजधानीं

          प्रस्थापयामास वशी वसिष्ठः ॥७०॥

 

प्रदक्षिणीकृत्य हुतं हुताशं

               अनन्तरं भर्तुररुन्धतीं च ।

धेनुं सवत्सां च नृपः प्रतस्थे

               सन्मङ्गलोदग्रतरप्रभावः ॥७१॥

 

श्रोताभिरामध्वनिना रथेन

          स धर्मपत्नीसहितः सहिष्णुः ।

ययावनुद्घातसुखेन मार्गं

               स्वेनेव पूर्णेन मनोरथेन ॥७२॥

 

तं आहितौत्सुक्यमदर्शनेन

           प्रजाः प्रजार्थव्रतकर्शिताङ्गं ।

नेत्रैः पपुस्तृप्तिमनाप्नुवद्भि-

          र्नवोदयं नाथं इवौषधीनाम् ॥७३॥

 

पुरंदरश्रीः पुरं उत्पताकं

           प्रविश्य पौरैरभिनन्द्यमानः ।

भुजे भुजङ्गेन्द्रसमानसारे

           भूयः स भूमेर्धुरं आससञ्ज ॥७४॥

 

अथ नयनसमुत्थं ज्योतिरत्रेरिव द्यौः

   सुरसरिदिव तेजो वह्निनिष्ठ्यूतमेशम् ।

नरपतिकुलभूत्यै गर्भमाधत्त राज्ञी

   गुरुभिरभिनिविष्टं लोकपालानुभावैः ॥७५॥

 

इति महाकवि श्रीकालिदासविरचितं रघुवंशमहाकाव्यस्य

              द्वितीयः सर्गः॥२॥