 |
| sahitya darpan chapter 3 |
अथ कोऽयं रस इत्युच्यते--
विभावेनानुभावेन व्यक्तः
संचारिणा तथा ।
रसतामेति रत्यादिः स्थायीभावः सचेतसां ।। सूत्र ३.१ ।।
विभावादयो वक्ष्यन्ते ।
सात्त्विकाश्चानुभावरूपत्वात्न पृथगुक्ताः। व्यक्तो दध्यादिन्यायेन रूपान्तरपरिणतो
व्यक्तीकृत एव रसो न तु दीपेन घट इव पूर्वसिद्धो व्यज्यते ।
तदुक्तं लोचनकारैः-- 'रसाः
प्रतीयन्त इति त्वोदनं पचतीतिवद्व्यवहारः' इति । अत्र च रत्यादिपदोपादानादेव
प्राप्ते सथायित्वे पुनः स्थायिपदोपादानं रत्यादीनामपि
रसान्तरष्वस्थायित्वप्रतिपादनार्थं । ततश्च हासक्रोधादयः शृङ्गारवीरादौ व्यभिचारिण
एव ।
तदुक्तम्--
'रसावस्थः परम्भावः
स्थायितां प्रतिपद्यते' इति ।
अस्य स्वरूपकथनगर्भ आस्वादनप्रकारः कथ्यते--
सत्त्वोद्रेकादखण्डस्वप्रकाशानन्दचिन्मयः
।
वेद्यान्तरस्पर्शशून्यो
ब्रह्मास्वादसहोदरः ।। सूत्र ३.२ ।।
लोकोत्तरचकत्कारप्राणः
कैश्चित्प्रमातृभिः ।
स्वाकारवदभिन्नत्वेनायमास्वाद्यते
रसः ।। सूत्र ३.३ ।।
'रजस्तमोभ्यामस्पृष्टं मनः
सत्वमिहोच्यते' इत्युक्तप्रकारो बाह्यमेयविमुखतापादकः कश्चनान्तरो धर्मः सत्त्वं ।
तस्योद्रेको रजस्तमसी अभिभूय आविर्भावः । अत्र च
हेतुस्तथाविधालौकिकाव्यार्थपरिशीलनं । अखण्ड इत्येक एवायं
विभावादिरत्यादिप्रकाशसुखचमत्कारात्मकः अत्र हेतुं वक्ष्यामः । स्वप्रकाशत्वाद्यपि
वक्ष्यमाणपरीत्या । चिन्मय इति स्वरूपार्थे मयट् । चमत्कारशिचत्तविस्ताररूपो
विस्मयापरपर्य्यायः ।
तत्प्राणत्वञ्चास्मद्वृद्धप्रपितामहसहृदयगोष्ठीगरिष्ठकविपण्डितमुख्यश्रीमन्नारायणपादैरुक्तं
। तदाह धर्मदत्तः स्वग्रन्थे--
'रसे सारश्चमत्कारः सर्वत्राप्यनुभूयते ।
तच्चमत्कारसारत्वे
सर्वत्राप्यद्भुतो रसः ।
तस्मादद्भुतमेवाह कृती
नारायणो रसम् ।।' इति ।
कैश्चिदिति प्राक्तनपुण्यशालिभिः ।
यदुक्तम्--
'पुण्यवन्तः प्रमिण्वन्ति
योगिवद्रससन्ततिम् ।' इति ।
यद्यपि 'स्वादः
काव्यार्थसम्भेदादात्मानन्दसमुद्भवः' इत्युक्तदिशा
रसस्यास्वादानतिरिक्तत्वमुक्तम्, तथापि 'रसः स्वाद्यते' इति काल्पनिकं भेदमुररी कृत्य कर्मकर्त्तरि वा प्रयोगः । तदुक्तम्-'रस्यमानतामात्रसारत्वात्प्रकाशशरीरादनन्य
एव हि रसः' इति । कमन्यत्राप्येवंविधस्थलेषूपचारण प्रयोगो ज्ञेयः ।
नन्वेतावता रसस्याज्ञेयत्वमुक्तं भवतीति
व्यञ्जनायाश्च ज्ञानविशेषत्वाद्द्वयोरैक्यमापतितं । ततश्च--
'स्वज्ञानेनान्यधीहेतुः सिद्धेर्ऽथे व्यञ्जको मतः ।
यथा दीपोऽन्यथाभावे को
विशेषोऽस्य कारकात् ।।'
इत्युक्तदिशा
घटप्रदीपवद्व्यङ्ग्यव्यञ्जकयोः पार्थक्यमेवेति कथं रसस्य व्यङ्ग्यतेति चेत्, सत्यमुक्तं । अत एवाहुः-- 'विलक्षण एवायं कृतिज्ञप्तिभेदेभ्यः
स्वादनाख्यः कश्चिद्व्यापारः । अत एव हि रसनास्वादनचमत्करणादयो विलक्षणा एव
व्यपदेशाः' इति ।
अभिधादिविलक्षणव्यापारमात्रप्रसाधनग्रहिलैरस्माभी
रसादीनां व्यङ्ग्यत्वमुक्तं भवतीति ।
ननु तर्हि करुणादीनां
रसानां दुः खयत्वाद्रसत्वं (तदुन्मुखत्वं ) न स्यादत्युच्यते--
करुणादावपि रसे जायते
यत्परं सुखं ।
सचेतसामनुभवः प्रमाणं
तत्र केवलं ।। सूत्र ३.४ ।।
आदिशब्दाद्बीभत्सभयानकादयः ।
तथाप्यसहृदयानां मुखमुद्रणाय पक्षान्तरमुच्यते--
किञ्च तेषु यदा दुःखं न
कोऽपि स्यात्तदुन्मुखः ।
नहि कश्चत्सचेता आत्मनो दुःखाय प्रवर्त्तते
। करूणादिषु च सकलस्यापि साभिनिवेशप्रवृत्तिदर्शनात्सुखमयत्वमेव ।
अनुपपत्त्यन्तरमाह--
तथा रामायणादीनां भविता
दुःखहेतुता ।। सूत्र ३.५ ।।
करुणरसस्य दुः खहेतुत्वे
करुणरसप्रधानरामायणादिप्रबन्धानामपि दुःखहेतुताप्रसङ्गः स्यात् ।
ननु कथं दुःखकारणोभ्यः सुखोत्पत्तिरित्याह--
हेतुत्वं
शोकहर्षादेर्गतेभ्यो लोकसंश्रयात् ।
शोकहर्षादयो लोके
जायन्तां नाम लौकिकाः ।। सूत्र ३.६ ।।
अलौकिकविभावत्वं
प्राप्तेभ्यः काव्यसंश्रयात् ।
सुखं सञ्जायते तेभ्यः
सर्वेभ्योऽपीति का क्षतिः ।। सूत्र ३.७ ।।
'ये खलु रामवनवासादयो लोके 'दुःखारणानि' इत्युच्यन्ते त एव हि काव्यनाट्यसमर्पिता अलौकिकविभावनव्यापारवत्तया
कारणशब्दवाच्यतां विहाय अलौकिकविभावशब्दवाच्यत्वं भजन्ते ।
तेभ्यश्च सुरते
दन्तधातादिभ्य इव सुखमेव जायते । अतश्च 'लौकिकशोकहर्षादिकारणोभ्यो
लौकिकशोकहर्षादयो जायन्ते' इति लोक एव प्रतिनियमः । काव्ये पुन) 'सर्वेभ्योऽपि विभावादिभ्यः सुखमेव
जायते' इति नियमान्न कश्चिद्दोषः । कथं तर्हि हरिश्चन्द्रादिचरितस्य काव्यनाट्ययोरपि
दर्शनश्रवणाभ्यामश्रुपाता दयो जायन्त इत्युच्यते--
अश्रुपातादयस्तद्वद्द्रुतत्वाच्चेतसो
मताः ।
तर्हि कथं काव्यतः सर्वेषामीदृशी
रसाभिव्यक्तिर्न जायत इत्यत आह--
न जायते तदास्वादो विना
रत्यादिवासनां ।। सूत्र ३.८ ।।
वासना चेदानीन्तनी प्राक्तनी च
रसास्वादहेतुः, तत्र यद्याद्या न स्यात्तदा श्रोत्रियजरन्मीमांसकादीनामपि स स्यात् । यदि
द्वितीया न स्यात्तदा यद्रगिणा मपि केषाञ्चिद्रसोद्वोधो न दृश्यते तन्न स्यात् ।
उक्तञ्च धर्म्मदत्तेन--
'सवासनानां सभ्यानां रसस्यास्वादनं भवेत् ।
निर्वासनास्तु रङ्गान्तः
काष्ठकुड्याश्मसन्निभाः ।।' इति ।
ननु कथं रामादिरत्याद्युद्वोधकारणैः
सीतादिभिः सामाजिकरत्याद्युद्वोधैत्युच्यते--
व्यापारोऽस्ति
विभावादेर्नाम्ना साधारणीकृतिः ।
तत्प्रभावेण
यस्यासन्पाथोधिप्लवनादयः ।। सूत्र ३.९ ।।
प्रमाता तदभेदेन
स्वात्मानं प्रतिपद्यते ।
ननु कथं मनुष्यमात्रस्य
समुद्रलङ्घनादावुत्साहोद्वोध इत्युच्यते--
उत्साहादिसमुद्वोधः
साधारण्याभिमानतः ।। सूत्र ३.१० ।।
नृणामपि
समुद्रादिलङ्घनादौ न दुष्यति ।
रत्यादयोऽपि साधारण्येनैव प्रतीयान्त
इत्याह--
साधारण्येन रत्यादिरपि
तद्वत्प्रतीयते ।। सूत्र ३.११ ।।
रत्यादेरपि स्वात्मगतत्वेन प्रतीतौ सभ्यानां
ब्रीडातङ्कादिर्भवेत् । परगतत्वेन त्वरस्यतापातः ।
विभावादयोऽपि प्रथमतः साधारण्येन प्रतीयन्त
इत्याह--
परस्य न परस्येति ममेति न
ममेति च ।
तदास्वादे विभावादेः
परिच्छेदो न विद्यते ।। सूत्र ३.१२ ।।
ननु तथापि कथमेवमलौकिकत्वमेतेषां
विभावादीनामित्युच्यते--
विभावनादिव्यापारमलौकिकमुपेयुषां
।
अलौकिकत्वमेतेषां भूषणं न
तु दूषणं ।। सूत्र ३.१३ ।।
आदिशब्दादनुभावसञ्चारणो । तत्र विभावनं
रत्यादेविशेषणास्वादाङ्कुरणयौग्यतानयनं । अनुभावनमेवम्यूतस्य रत्यादेः समनन्तरमेव
रसादिरूपतया भावनं । सञ्चारणं तथाभूतस्यैव तस्य सम्यक्चारणं ।
विभावादीनां यथासङ्ख्यं
कारणकार्य्यसहकारित्वे कथं त्रयाणामपि रसोद्बोधे कारणत्वमित्युच्यते --
कारण-कार्य-सञ्चारिरूपा
अपि हि लोकतः ।
रसोद्वोधे विभावाद्याः
कारणान्येव ते मताः ।। सूत्र ३.१४ ।।
ननु तर्हि कथं रसास्वादे तेषामेकः प्रतिभास
इत्युच्यते--
प्रतीयमानः प्रथमं
प्रत्येकं हेतुरुच्यते ।
ततः सम्बलितः सर्वो
विभावादिः सचेतसां ।। सूत्र ३.१५ ।।
प्रपाणकरसन्यायाच्चर्व्यमाणो
रसो भवेत् ।
यथा खण्डमरिचादीनां सम्मेलनादपूर्व्व इव
कश्चिदास्वादः प्रपाणकरसे सञ्जायते विभावादिसम्मेलनादिहापि तथेत्यर्थः ।
ननु यदि
विभावानुभावव्यभिचारिभिर्म्मिलितैरेव रसस्तत्कथं तेषामेकस्य द्वयोर्वा सद्भावेऽपि
स स्यादित्युच्यते--
सद्भावश्चेद्विभावादेर्द्वयोरेकस्य
वा भवेत् ।। सूत्र ३.१६ ।।
भ्क्तटित्यन्यसमाक्षेपे
तदा दोषो न विद्यते ।
अन्यसमाक्षेपश्च प्रकरणादिवशात् ।
यथा--
'दीर्घाक्षं शरदिन्दुकान्तिवदनं बाहू नतावंसयोः
सङ्क्षिप्तं
निबिडोन्नतस्तनमुरः पार्श्वे प्रमृष्टे इव ।
मध्यः पाणिमितो नितम्बि
जघनं पादावुदग्राङ्गुली
धन्दो नर्त्तयितुर्यथैव
मनसः सृष्टं तथास्या वपुः ।।'
अत्र मालविकामभिलषतोऽग्निमित्रस्य
मालविकारूपविभावमात्रवर्णनेऽपि सञ्चारिणामौत्सुक्यादीनामनुभावानाञ्च
नयनविस्फारादीनामौचित्यादेवाक्षेपः । एकमन्याक्षेपेऽप्यूह्यं ।
'अनुकार्य्यगतो रसः' इति वदतः प्रत्याह--
पारिमित्याल्लौकिकत्वात्सान्तरायतया
तथा ।। सूत्र ३.१७ ।।
अनुकार्य्यस्य
रत्यादेरुद्बोधो न रसो भवेत् ।।
सीतादिदर्शनादिजो रामादिरत्याद्युद्बोधो हि
परिमितो लौकिको नाट्यकाव्यदर्शनादेः सान्तरायश्च, तस्मात्कथं रसरूपतामियात् ।
(क) रसस्यैतद्धर्म्मत्रितयविलक्षणधर्म्मकत्वात् ।
अनुकर्त्तृगतत्वञ्चास्य
निरस्यति--
शिक्षाभ्यासादिमात्रेण
राघवादेः स्वरूपतां ।। सूत्र ३.१८ ।।
दर्शयन्नर्त्तको नैव
रसस्यास्वादको भवेत् ।
किञ्च--
काव्यार्थभावनेनायमपि
सभ्यपदास्पदं ।। सूत्र ३.१९ ।।
यदि पुनर्नटोऽपि काव्यार्थभावनया
रामादिस्वरूपतामात्मनो दर्शयेत्तदा सोऽपि सभ्यमध्य एव गण्यते ।
नायं ज्ञाप्यः
स्वसत्तायां प्रतीत्यव्यभिचारतः ।
यो हि ज्ञाप्यो घटादिः सन्नपि कदाचिदज्ञातो
भवति, न ह्ययं तथा; प्रतीतिमन्तरेणाभावात् ।
यस्मादेष
विभावादिसमूहालम्बनात्मकः ।। सूत्र ३.२० ।।
तस्मान्न कार्यः--
यदि रसः कार्यः स्यात्तदा
विभावादिज्ञानकारणक एव स्यात् । ततश्च रसप्रतीतिकाले विभावादयो न प्रतीयेरन्, कारणज्ञानतकार्य्यज्ञानयोर्युगपददर्शनात् । नहि चन्दनस्पर्शज्ञानं
तज्जन्यसुखज्ञानञ्चैकदा सम्भवति । रसस्य च विभावादिसमूहालम्बनात्मकतयैव प्रतीतेर्न
विभावादिज्ञानकारणत्वमित्यभिप्रायः ।
नो नित्यः
पूर्वसंवेदनोज्झितः ।
असंवेदनकाले हि न
भावोऽष्यस्य विद्यते (क) ।। सूत्र ३.२१ ।।
न खलु नित्यस्य
वस्तुनोऽसंवेदनकालेऽसम्भवः ।
नापि
भविप्यन्साक्षादानन्दमयस्वप्रकाशरूपत्वात् ।
कार्यक्षाप्यविलक्षणभावान्नो
वर्त्तमानोऽपि ।। सूत्र ३.२२ ।।
विभावादिपरामर्शविषयत्वात्सचेतसां
।
परानन्दमयत्वेन
संवेद्यत्वादपि स्फुटं ।। सूत्र ३.२३ ।।
न निर्विकल्पकं ज्ञानं
तस्य ग्राहकमिष्यते ।
तथाभिलापसंसर्गयोग्यत्वविरहान्न
च ।। सूत्र ३.२४ ।।
सविकल्पकंसंवेद्यः--
सविकल्पकज्ञानसंवेद्यानां
हि वचनप्रयोगयोग्यता, न तु रसस्य तथा ।
--साक्षात्कारतया न च ।
परोक्षस्तत्प्रकाशो
नापरोक्षः शब्दसंभवात ।। सूत्र ३.२५ ।।
तत्कथय कीदृगस्य
तत्त्वमश्रुतादृष्टपूर्वनिरुपणप्रकारस्येत्याह--
तस्मादलौकिकः सत्यं
वेद्यः सहृदयैरयं ।
तत्किं पुनः प्रमाणं तस्य
सद्भाव इत्याह--
प्रमाणं चर्वणैवात्र
स्वाभिन्ने विदुषां मतं ।। सूत्र ३.२६ ।।
चर्वणा आस्वादनं । तच्च 'स्वादः
काव्यार्थसंभेदादात्मानन्दसमुद्भवः' इत्युक्तप्रकारं ।
ननु यदि रसो न कार्यस्तत्कथं महषिणा(क)
विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः' इति लक्षणं कृतमित्युच्यते--
निष्पत्त्या चर्वणस्यास्य
निष्पत्तिरुपचारतः ।
यद्यपि रसाभिन्नतया चर्वणस्यापि न कार्यत्वं
तथापि तस्य कादाचित्कतया उपचरितेन कार्यत्वेन कार्यत्वमुपचर्यते ।
अवाच्यत्वादिकं तस्य
वक्ष्ये व्यञ्जनरूपणे ।। सूत्र ३.२७ ।।
तस्य रसस्य । आदिशब्दादलक्ष्यत्वादि । ननु
यदि मिलिता रत्यादयो रसास्तत्कथमस्य स्वप्रकाशत्वं कथं वाखण्डत्वमित्याह--
रत्यादिज्ञानतादात्म्यादेव
यस्माद्रसो भवेत् ।
अतोऽस्य
स्वप्रकाशत्वमखण्डत्वं च सिध्यति ।। सूत्र ३.२८ ।।
यदि रत्यादिकं प्रकाशशरीरादतिरिक्तं
स्यात्तदैवास्य स्वप्रकाशत्वं न सिध्यते, न च तथा, तादात्म्याङ्गीकारात् ।यदुक्तम्-- 'यद्यपि रसानन्यतया चर्वणापि न कार्या
तथापि कादाचित्कतया कार्यत्वमुपकल्प्य तदेकात्मन्यनादिवासनापरिणतिरूपे
रत्यादिभावेऽपि व्यवहार इति भावः' इति । 'सुखादितादात्म्याड्गीकारे चास्माकी
सिद्धान्तशय्यामधिशय्य दिव्यं वर्षसहस्त्रं प्रमोदनिद्रामुपेयाः' इति च । 'अभिन्नोऽपि स प्रमात्रा वासनोपनीतरत्यादितादात्म्येन गोचरीकृतः' इति च । ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वमनङ्गीकुर्वतामुपरि वेदान्तिभिरेव पातनीयो दण्डः
।
तादात्म्यादेवास्याखण्डत्वं
।
रत्यादयो हि प्रथममेकैकशः प्रतीयमानाः
सर्वेऽप्येकीभूताः स्फुरन्त एव रसतामापद्यन्ते । तदुक्तं --
'विभावा अनुभावाश्च सात्त्विका व्यभिचारिणः ।
प्रतीयमानाः प्रथमं
खण्डशो यान्त्यखण्डताम् ।।' इति ।
'परमार्थतस्त्वखण्ड एवायं
वेदान्तप्रसिद्धब्रह्मतत्त्ववद्वेदितव्यः' इति च ।
अथं के ते विभावानुभावव्यभिचारिण
इत्यपेक्षायां विभावमाह--
रत्याद्युद्वोधका लोके
विभावाः काव्यनाट्ययोः ।
ये हि लोके
रामादिगतरतिहासादीनामुद्वोधकारणानि सीतादयस्त एव काव्ये नाट्ये च निवेशिताः सन्तः 'विभाव्यन्ते
आस्वादाङ्कुरप्रादुर्भावयोग्याः क्रियन्ते सामाजिकरत्यादिभावा एभिः' इति विभावा उच्यन्ते ।
तदुक्तं भर्त्तृहरिणा--
'शब्दोपहितरूपांस्तान्बुद्धेर्विषयतां गतान् ।
प्रत्यक्षानिव
कंसादीन्साधनत्वेन मन्यते ।।' इति ।
तद्भेदावाह--
आलम्बनोद्दीपनाख्यौ तस्य
भेदावुभौ स्मृतौ ।
स्पष्टं ।
तत्र--
आलम्बनं
नायकादिस्तमालम्ब्य रसोद्रमात् ।। सूत्र ३.२९ ।।
आदिशब्दान्नायिकाप्रतिनायिकादयः ।अथ यस्य
रसस्य यो विभावः स तत्स्वरूपवर्णने वक्ष्यते । तत्र नायकः--
त्यागी कृती कुलीनः
सुश्रीको रूपयोवनोत्साही ।
दक्षोऽनुरक्तलोकस्तेजोवैदग्ध्यशीलवान्नेता
।। सूत्र ३.३० ।।
दक्षः क्षिप्रकारी । शीलं
सद्वृतं । एवमादिगुणसम्पन्नो नेता नायको भवति ।
तद्भेदानाह--
धीरोदात्तो धीरोद्धतस्तथा
धीरललितश्च ।
धीरप्रशान्त इत्ययमुक्तः
प्रथमश्चतुर्भेदः ।। सूत्र ३.३१ ।।
स्पष्टं ।
तत्र धीरोदात्तः--
अविकत्थनः
क्षमावानतिगम्भीरो माहसत्त्वः ।
स्थेयान्नगूढमानो
धीरोदात्तो दृढव्रतः कथितः ।। सूत्र ३.३२ ।।
अविकत्थनोऽनात्मश्लाघाकरः । महासत्त्वो
हर्षशोकाद्यनभिभूतस्वभावः । निगूढमानो विनयच्छन्नगर्वः ।
दृढव्रतोऽङ्गीकृतनिर्वाहकः ।
यथा--रामयुधिष्टिरादिः ।
अथ धीरोद्धतः--
मायापरः
प्रचण्डश्चपलोऽहङ्कारदर्पभूयिष्ठः ।
आत्मश्लाघानिरतो
धीरैर्धोरोद्धतः कथितः ।। सूत्र ३.३३ ।।
यथा--भीमसेनादिः।
अथ धीरललितः--
निश्चिन्तो मृदुरनिशं
कलापरो धीरललितः स्यात् ।
कला नृत्यादिका ।
यथा--सत्नवाल्यादौ वत्सराजादिः ।
अथ धीरप्रशान्तः--
सामान्यगुणैर्भूयान्द्विजादिको
धीरप्रशान्तः स्यात् ।। सूत्र ३.३४ ।।
यथा--मालतीमाधवादौ माधवादिः ।
एषां च शृङ्गारादिरूपत्वे भेदानाह--
एभिर्दक्षिणाधृष्टानुकूलशठरूपिभिस्तु
षोडशधा ।
तत्र तेषां धीरोदात्तादीनां प्रत्येकं
दक्षिणधृष्टानुकूलशठत्वेन षोडशप्रकारा नायकः ।
एषु त्वनेकमहिलासु समरागो
दक्षिणः कथितः ।। सूत्र ३.३५ ।।
द्वयोस्त्रिचतुः प्रभृतिषु नायिकासु
तुल्यानुरागो दक्षिणनायकः ।
यथा--
स्नाता तिष्ठति
कुन्तलेश्वरसुता, वारोऽङ्गराजस्वसु-
र्द्यूतै रात्रिरियं जिता
कलमया, देवी प्रसाद्याद्य च ।
इत्यन्तः पुरसुन्दरीः
प्रति मया विज्ञाया विज्ञापिते
देवेनाप्रतिपत्तिमूढमनसा
द्वित्राः स्थितं नाडिकाः ।।
कृतागा अपि
निःशङ्कस्तर्जितोऽपि न लज्जितः ।
दृष्टदोषोऽपि
मिथ्यावाक्कथितो धृष्टनायकः ।। सूत्र ३.३६ ।।
यथा मम--
शोणं वीक्ष्य मुखं
विचुम्बितुमहं यातः समीपं ततः
पादेन प्रहृतं तया, सपदि तं धृत्वा सहासे मयि ।
किञ्चित्तत्र
विधातुमक्षमतया बाष्पं सृजन्त्याः सखे
ध्यातश्चेतसि कौतुकं
वितनुते कोपोऽपि वामभ्रुवः ।।
अनुकूल एकनिरतः--
एकस्यामेव
नायिकायामासक्तोऽनुकूलनायकः ।
यथा--
अस्माकं सखि वाससी न
रुचिरे, ग्रैवेयकं नोज्ज्वलं,
नो वक्रा गातिरुद्धतं न
हसितं, नैवास्ति, कश्चिन्मदः ।
किन्त्वन्येऽपि जना
वदन्ति सुभगोऽप्यस्याः प्रियो नान्यतो
दृष्टं निक्षिपतीति
विश्वमियता मन्यामहे दुःस्थितं ।।
शठोऽयमेकत्र बद्धभावो यः
।
दर्शितबहिरनुरागो
विप्रियमन्यत्र गूढमाचरति ।। सूत्र ३.३७ ।।
यः पुनरेकस्यामेव नायिकायां बद्धभावो
द्वयोरपि नायिकयोर्बहिर्दर्शितानुरागोऽन्यस्यां नायिकायां गूढं विप्रियमाचरित स
शठः ।
यथा--
'शटान्यस्याः काञ्चीमणिरणितमाकर्ण्य सहसा
यदाश्लिष्यन्नेव
प्रशिथिलभुजग्रन्थिरभवः ।
तदेतत्क्वाचक्षे
घृतमधुमयत्वद्वहुवचो-
विषेणाघूर्णन्ती किमपि न
सखी मे गणयति ।।'
एषां च
त्रैविध्यादुत्तममध्याधमत्वेन ।
उक्ता
नायकभेदाश्चत्वारिंशत्तथाष्टौ च ।। सूत्र ३.३८ ।।
एषामुक्तषोडशभेदानां ।
अथ प्रसङ्गादेतेषां सहायानाह--
दूरानुवर्तिनि स्यात्तस्य
प्रासङ्गिकेतिवृत्ते तु ।
किञ्चित्तद्गुणहीनः सहाय
एवास्य पीठमर्द्दाख्यः ।। सूत्र ३.३९ ।।
तस्य नायकस्य बहुव्यापिनि प्रसङ्गसंगते
इतिवृत्तेऽनन्तरोक्तैर्नायकसामान्यगुणैः किञ्चिदूनः पीठमर्द्दनामासहायो भवति । यथा
-रामचन्द्रादीनां सुग्रीवादयः ।
अथ शृङ्गारसहायाः--
शृङ्गारेऽस्य सहाया
विटचेटविदूषकाद्याः स्युः ।
भक्ता नर्मसु निपुणाः
कुपितवधूमानभञ्जनाः शुद्धाः ।। सूत्र ३.४० ।।
आदिशब्दान्मालाकाररजकताम्बूलिकगान्धिकादयः ।
तत्र विटः--
संभोगहीनसंपद्विटस्तु
धूर्त्तः कलैकदेशज्ञः ।
वेशोपचारकुशलो वाग्ग्मी
मधुरोऽथ बहुमतो गोष्ठ्यां ।। सूत्र ३.४१ ।।
चेटः प्रसिद्ध एव ।
कुसुमवसन्ताद्यभिधः
कर्मवपुर्वेषभाषाद्यैः ।
हास्यकरः कलहरतिर्विदूषकः
स्यात्स्वकर्मज्ञः ।। सूत्र ३.४२ ।।
स्वकर्म हास्यादि ।
अर्थचिन्तने सहायमाह--
मन्त्रीस्यादर्थानां
चिन्तायां--
अर्थास्तन्त्रावापादयः । यत्त्वत्र
सहायकथनप्रस्तावे-- 'मन्त्री स्वं चोभयं वापि सखा तस्यार्थचिन्तने' इति केनाचिल्लक्षणं कृतम्, तदपि राज्ञोर्ऽथचिन्तनोपायलक्षणप्रकरणो लक्षयितव्यम्, न तु सहायकथनप्रकरणो । 'नायकस्यार्थचिन्तने मन्त्री सहायः' इत्युक्तेऽपि नायकस्यार्थत एव सिद्धत्वात् । यदप्युक्तम्-- 'मन्त्रिणां
ललितः शेषा मन्त्रिष्वायत्तसिद्धयः' इति, तदपि स्वलक्षणकथनेनैक लक्षितस्य
धीरललितस्य मन्त्रिमात्रायत्तार्थचिन्तनोपपत्तेर्गतार्थं । न चार्थचिन्तने तस्य
मन्त्री सहायः, किं तु स्वयमेव संपादकः; तस्यार्थचिन्तनाद्यभावात् ।
अथान्तः पुरसहायाः--
तद्वदवरोधे ।
वामनशण्ढकिरातम्लेच्छाभीराः
शकारकुब्जाद्यः ।। सूत्र ३.४३ ।।
मदमूर्खताभिमानी
दुष्कुलतैश्वर्यसंयुक्तः ।
सोऽयमनूढाभ्राता राज्ञः
श्यालः शकार इत्युक्तः ।। सूत्र ३.४४ ।।
आद्यशब्दान्मूकादयः । तत्र
शण्ढवामनकिरातकुब्जादयो यथा रत्नाबल्याम्--
नष्टं
वर्षवरैर्मनुष्यगणनाभावादपास्य त्रपा-
मन्तः कञ्चुकिकञ्चुकस्य
विशति त्रासादयं वामनः ।
पर्यन्ताश्रयिभिनिजस्य
सदृशं नाम्नः किरातैः कृतं
कुब्जा नीचतयैव यान्ति
शनकैरात्मेक्षणाशङ्किनः ।।
शकारो मृच्छकटिकादिषु प्रसिद्धः । अन्येऽपि
यथादर्शनं ज्ञातव्याः ।
अथ दण्डसहायाः--
दण्डे सुहृत्कुमाराटविकाः
सामन्तसैनिकाद्याश्च ।
दुष्टनिग्रहो दण्डः । स्पष्टं ।
ऋत्विक्पुरोधसः स्युर्ब्रह्मविदस्तापसास्तथा
धर्मे ।। सूत्र ३.४५ ।।
ब्रह्मविदो वेदविदः, आत्मविदो वा ।
अत्र च--
उत्तमाः पीठमर्दाद्याः--
आद्यशब्दान्मन्त्रिपुरोहितादयः ।
--मध्यौ विटविदूषकौ ।
तथा शकारचेटाद्या अधमाः परिकीर्तिताः ।।
सूत्र ३.४६ ।।
आद्यशब्दात्ताम्बूलिकगान्धिकादयः ।
अथ प्रसङ्गाद्दूतानां विभागगर्भलक्षणमाह--
निसृष्टार्थो मितार्थश्च तथा संदेशहारकः ।
कार्यप्रेष्यस्त्रिधा दूतो दूत्यश्चापि
तथाविधाः ।। सूत्र ३.४७ ।।
तत्र कार्यप्रेष्यो दूत
इति लक्षणं ।
तत्र--
उभयोर्भावमुन्नीय स्वयं वदति चोत्तरं ।
सुश्लिष्टं कुरुते कार्यं निसृष्टार्थस्तु स
स्मृतः ।। सूत्र ३.४८ ।।
उभयोरिति येन प्रेषितो
यदन्तिके प्रेषितश्च ।
मितार्थभाषी कार्यस्य सिद्धकारी मितार्थकः ।
यावद्भाषितसंदेशहारः संदेशहारकः ।। सूत्र
३.४९ ।।
अथ सात्त्विकनायकगुणाः--
शीभा बिलासो माधुर्यं गाम्भीर्यं धैर्यतेजसी
।
ललितौदार्यमित्यष्टौ सत्त्वजाः पौरुषा गुणाः
।। सूत्र ३.५० ।।
तत्र--
शूरता तक्षता सत्यं महोत्साहोऽनुरागिता ।
नीये घृणाधिके स्पर्धा यतः शोभेति तां विदुः
।। सूत्र ३.५१ ।।
तत्रानुरागिता यथा--
अहमेव मतो महीपतेरिति सर्वः
प्रकृतिष्वचिन्तयत् ।
उदधेरिव निम्नगाशतेष्वभवन्नास्य विमानना
क्वचित् ।।
एवमन्यदपि ।
अथ विलासः--
धीरा दृष्टिर्गतिश्चित्रा विलासे सस्मितं
वचः ।
यथा--
दृष्टीस्तृणीकृतजगत्र्त्रयसत्त्वसारा
धीरोद्धता नमयतीव
गतिर्धरित्रीं ।
कौमारकेऽपि
गिरिवद्गुरुतां दधानो
वीरो रसः किमयमेत्युत
दर्प एव ।।
संक्षोभेष्वप्यनुद्वेगो माधुर्यं
परिकीर्तितं ।। सूत्र ३.५२ ।।
ऊह्यमुदाहरणं ।
भीशोकक्रोधहर्षाद्यैर्गाम्भीर्यं
निर्विकारता ।
यथा--
आहूतस्याभिषेकाय
विसृष्टस्य वनाय च ।
न मया लक्षितस्तस्य स्वल्पोऽप्याकारविभ्रमः
।।
व्यवसायादचलनं धैर्यं विघ्ने महत्यपि ।।
सूत्र ३.५३ ।।
यथा-
श्रुताप्सरोगीतिरप क्षणोऽस्मिन्हरः
प्रसंख्यानपरो बभूव ।
आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः
समाधिभेदप्रभवो भवन्ति ।।
अधिक्षेपापमानादेः
प्रयुक्तस्य परेण यत् ।
प्राणात्ययेऽप्यसहनं
तत्तेजः समुदाहृतं ।। सूत्र ३.५४ ।।
वाग्वेशयोर्मधुरता
तद्वच्छङ्गारचेष्टितं ललितं ।
दानं
सप्रियभाषणमौदार्य्यं शत्रुमित्रयोः समता ।। सूत्र ३.५५ ।।
एषामुदाहरणान्यूह्यानि ।
अथ नायिका त्रिभेदा
स्वान्या साधारणा स्त्रीति ।
नायकसामान्यगुणैर्भवति
यथासंभवैर्युक्ता ।। सूत्र ३.५६ ।।
नायिका
पुनर्नायकसामान्यगुणैस्त्यागादिभिर्यथासम्भवैर्युक्ता भवति ।
सा च स्वस्त्री
अन्यस्त्री साधारणस्त्रीति त्रिविधा ।
तत्र स्वस्त्री--
विनयार्जवादियुक्ता
गृहकर्मपरा पतिव्रता स्वीया ।
यथा--
'लज्जापज्जत्तपसाहणाइं परभत्तिणिप्पिवासंइं ।
अविणादुम्मेधाइं धण्णाण
घरे कलत्ताइं ।।
सापि कथिता त्रिभेदा मुग्धा मध्या
प्रगल्भेति ।। सूत्र ३.५७ ।।
तत्र--
प्रथमावतीर्णयौवनमदनबिकारा रतौ वामा ।
कथिता मृदुश्च माने समधिकलज्जावती मुग्धा ।।
सूत्र ३.५८ ।।
तत्र प्रथमावतीर्णयौवना यथा मम
तातापादानाम्--
मध्यस्य प्रथिमानमेति
जघनं वक्षोजयोर्मन्दता
दूरं यात्युदरं च
रोमलतिका नेत्रार्जवं धावति ।
कन्दर्पं परिवीक्ष्य
नूतनमनोराज्याभिषिक्तं क्षणा-
दङ्गानीव परस्परं विदधते
निर्लुण्ठनं सुभ्रुवः ।।
प्रथमावतीर्णमदनविकारा यथा मम प्रभावती
परिणये--
दत्ते सालसमन्थरं भुवि
पदं निर्याति नान्तः पुरात्,
नोद्दामं इसति
क्षणात्कलयते ह्रीयन्त्रणां कामपि,
किंचिद्भावगभीरवक्रिमलवस्प्टष्टं
मनाग्भाषते,
सभ्रूभङ्गमुदीक्षते
प्रियकथामुल्लापयन्तीं सखीं ।।
रतौ वामा यथा--
'दृष्टा दृष्टिमधो ददाति, कुरुते नालपमाभाषिता,
शय्यायां परिवृत्त्य
तिष्ठति, बालादालिङ्गिता वेपते ।
निर्यान्तीषु सखीषु
वासभवनान्निर्गन्तुमेवेहते,
जाता वामतयैव संप्रति मम
प्रीत्यै नवोढा प्रिया ।।'
माने मृदुर्यथा--
'सा पत्युः प्रथमापराधसमये सख्योपदेशं विना
नो जानाति
सविभ्रमाङ्गवलनावक्रोक्तिसंसूचनं ।
स्वच्छैरच्छकपोलमूलगलितैः
पर्यस्तनेत्रोत्पला
बाला केवलमेव रोदिति
लुठल्लोलालकैरश्रुभिः ।।
समधिकलज्जावती यथा--
'दत्ते सालसमन्थरम्--ऽइत्यत्र (११३ पृ-) श्लोके ।
अत्र समधिकलज्जावतीत्वेनापि लब्धाया
रतिवामताया विच्छित्तिविशेषवत्तया पुनः कथनं ।
अथ मध्या--
मध्या विचित्रसुरता
प्ररूढस्मरयौवना ।
ईषत्प्रगल्भवचना
मध्यमव्रीडिता मता ।। सूत्र ३.५९ ।।
विचित्रसुरता यथा--
'कान्ते तथा कथमपि प्रथितं मृगाक्ष्या
चातुर्यमुद्धतमनोभवया
रतेषु ।
तत्कूजितान्यनुवदद्भिरनेकवारं
शिष्यायितं
गृहकपोतशतैर्यथास्याः ।।'
प्ररूढस्मरा यथात्रैवोदाहरणो ।
प्ररूढयोवना यथा मम--
'नत्रे खञ्जनगञ्जने, सरसिजप्रत्यर्थि पाणिद्वयं,
वक्षोजौ
कारिकुम्भविभ्रमकीमत्युन्नतिं गच्छतः ।
कान्तिः
काञ्चनचम्पकप्रतिनिधिर्वाणी सुधास्यन्दिनी,
स्मेरेन्दीवरदामसोदरवपुस्तस्याः
कटाक्षच्छटा ।।'
एवमन्यत्रापि ।
अथ प्रगल्भा--
स्मरान्धा गाढतारुण्या
समस्तरतकोविदा ।
भावोन्नता दरव्रीडा
प्रगल्भाक्रान्तनायका ।। सूत्र ३.६० ।।
स्मरान्धा यथा--
'धन्यासि या कथयसि प्रियसंगमेऽपि
विश्रब्धचाटुकशतानि
रतान्तरेषु ।
नीवीं प्रति प्रणिहिते तु
करे प्रियेण
सख्यः शपामि यदि किंचदपि
स्मरामि(क) ।।'
गाढतारुण्या यथा--
'अत्युन्नतस्तनमुरो नयने सुदीर्घे,
वक्रे भ्रुवावतितरां, वचनं ततोऽपि ।
मध्योऽधिकं
तनुरनूनगुरुर्नितम्बो,
मन्दा गतिः किमपि
चाद्भुतयौवनायाः ।।'
समस्तरतकोविदा यथा--
'क्वचित्ताम्बूलाक्तः क्वचिद्गरुपङ्काङ्कमलिनः
क्वचिच्चूर्णोद्ररी
क्वचिदपि च सालक्तकपदः ।
वलीभङ्गाभोगैरलकपतितैः
शीर्णकुसुमैः
स्त्रियाः सर्वावस्थं
कथयति रतं प्रच्छदपटः ।।'
भावोन्नता यथा--
'मधुरवचनैः सभ्रूभङ्गैः कृताङ्गुलितर्जनै
रभसरचितैरङ्गन्यासैर्महोत्सवबन्धुभिः
।
असकृदसकृत्स्फारस्फाररैपाङ्गविलोकितै-
स्भिभुवनजये सा पञ्चेषोः
करोति सहायताम् ।।'
स्वल्पब्रीडा यथा--
'धन्यासि या कथयसि'--
इत्यत्रेव (११६ पृ दृ) आक्रान्तनायका यथा--
स्वामिन्भङ्गुरयालकं, सतिलकं भालं विलासिन्कुरु,
प्राणोश त्रुटितं
पयोधरतटे हारं पुनर्योजय ।
इत्युक्त्वा
सुरतावसानसमये सम्पूर्णचन्द्रानना
स्पृष्टा तेन तथैव
जातमुलका प्राप्ता पुनर्मोहनम् ।।'
मध्याप्रगल्भयोर्भेदान्तराण्याह--
ते धीरा चाप्यधीरा च
धीराधीरेति षङ्विधे ।
ते मध्याप्रगल्भे ।
तत्र--
प्रियं
सोत्प्रासवक्रोक्त्या मध्या धीरा दहेदुषा ।। सूत्र ३.६१ ।।
धीराधीरा तु रुदितैरधीरा
परुषोक्तिभिः ।
तत्र मध्या धीरा यथा--
'तदवितथमवादीर्यन्मम त्वं प्रियेति
प्रियजनपरिभुक्तं
यद्दुकूलं दधानः ।
मदधिवसतिमागाः कामिनां
मण्डनश्रीर्-
व्रजति हि सफलत्वं
वल्लभालोकनेन ।।'
मध्यैव धीराधीरा यथा--
'बाले नाथ विमुञ्च मानिनि रुषं, रोषान्मया किं कृतं,
खेदोऽस्मासु, न मेऽपराध्यति भवान्सर्वेऽपराधा मयि ।
तत्किं रोदिषि गद्रदेन
वचसा, कस्याग्रतो रुद्यते,
नन्वेतन्मम, का तवास्मि, दयिता, नास्मीत्यतो रुद्यते ।।'
इयमेवाधीरा यथा--
'सार्धं मनोरथशतैस्तव धूर्त कान्ता
सैव स्थिता मनसि
कृत्रिमहावरम्या ।
अस्माकमस्ति नहिं
कश्चिदिहावकाश-
रस्तस्मात्कृतं
चरणणतविडम्बनाभिः ।।'
प्रगल्भा यदि धीरा
स्याच्छन्नकोपाकृतिस्तदा ।। सूत्र ३.६२ ।।
उदास्ते सुरते तत्र
दर्शयन्त्यादरान्बहिः ।
तत्र प्रिये ।
यथा--
'एकत्रासनसंस्थितिः परिहृता प्रत्युद्रमाद्दूरत-
स्ताम्बूलानयनच्छलेन
रभसाश्लेषोऽपि संविघ्नितः ।
आलापोऽपि न मिश्रितः
परिजनं व्यापारयन्त्यान्तिके
कान्तं
प्रत्युपचारतश्चतुरया कोपः कृतार्थोकृतः ।।'
धीराधीरा तु
सोल्लुण्ठभाषैतैः खेदयत्यमुं ।। सूत्र ३.६३ ।।
अमुं नायकं ।
यथा मम--
'अनलङ्कृतोऽपि सुन्दर ? हरसि मनो मे यतः प्रसभं ।
किं पुनरलङ्कृतस्त्वं
सम्प्रति नखक्षतैस्तस्याः ।।'
तर्जयेत्ताडयेदन्या--
अन्या अधीरा । यथा-'शोणं
वीक्ष्य मुखं-' इत्यत्र । अत्र च सर्वत्र 'रुषा' इत्यनुवर्तते ।
प्रत्येकं ता अपि द्विधा
।
कनिष्ठज्येष्ठरूपत्वान्नायकप्रणयं
प्रति ।। सूत्र ३.६४ ।।
ता अनन्तरोक्ताः षड्भेदा नायिकाः ।
यथा--
'दृष्ट्वैकासनसंस्थिते प्रियतमे पश्चादुपेत्यादरा-
देकस्या नयने पिधाय
विहितक्रीडानुबन्धच्छलः ।
ईषद्वक्रितकन्धरः सपुलकः
प्रेमोल्लसन्मानसा-
मन्तर्हासलसत्कपोलफलकां
धूर्तोऽपरां चुम्बति ।।'
मध्याप्रगल्भयोर्भेदास्तस्माद्द्वादश
कीतिंताः ।
मुग्धा त्वेकैव तेन स्युः
स्वीयाभेदास्त्रयोदश ।। सूत्र ३.६५ ।।
परकीया द्विधा प्रोक्ता
परोढा कन्यका तथा ।
तत्र--
यात्रादिनिरतान्योढा
कुलटा गलितत्रपा ।। सूत्र ३.६६ ।।
यथा--
'स्वामी निः श्वसितेऽप्यसूयति, मनोजिघ्रः सपत्नीजनः,
श्वश्रूरिङ्गीतदैवतं
नयनयोरीहालिहो यातरः ।
तद्दूरादयमञ्जलिः किमधुना
दृग्भङ्गिभावेन ते,
वैदग्धीमधुरप्रबन्धरसिक
व्यर्थोऽयमत्र श्रमः ।।'
अत्र हि मम परिणोतान्नाच्छादनादिदातृतया
स्वाम्येव न तु वल्लभः । त्वं तु वैदग्धीमधुरप्रबन्धरसिकतया मम
वल्लभोऽसीत्यादिव्यङ्ग्यार्थवशादस्याः परनायकविषया रतिः प्रतीयते ।
कन्या त्वजातोपयमा
सलज्जानवयौवना ।
अस्याश्च पित्राद्यायत्तत्वात्परकीयात्वं ।
यथा मालतीमाधवादौ मालत्यादिः ।
धीरा कलाप्रगल्भा
स्याद्वेश्या सामान्यनायिका ।। सूत्र ३.६७ ।।
निर्गुणानपि न द्वेष्टि न
रज्यति गुणिष्वपि ।
वित्तमात्रं समालोक्य सा
रागं दर्शयेद्वहिः ।। सूत्र ३.६८ ।।
काममङ्गीकृतमपि
परिक्षीणधनं नरं ।
मात्रा निः सारयेदेषा
पुनः संधानकाङ्क्षया ।। सूत्र ३.६९ ।।
तस्कराः पण्डका मूर्खाः
सुखप्राप्तधनस्तथा ।
लिङ्गिनश्छन्नकामाद्या
अस्याः प्रायेण वल्लभाः ।। सूत्र ३.७० ।।
एषापि मदनायत्ता क्वापि
सत्यानुरागिणि ।
रक्तायां वा विरक्तायां
रतमस्यां सुदुर्लभं ।। सूत्र ३.७१ ।।
पण्डको वातपाण्ड्वादिः । छन्नं प्रच्छन्नं
ये कामयन्ते ते छन्नकामाः । तत्ररागहीना यथा लटकमेलकादौ मदनमञ्जर्यादिः । रक्ता
यथा मृच्छकटिकादौ वसन्तसेनादिः ।
पुनश्च--
अवस्थाभिर्भवन्त्यष्टावेताः
षोडशभेदिताः ।
स्वाधीनभर्तृका
तद्वत्खण्डिताथाभिसारिका ।। सूत्र ३.७२ ।।
कलहान्तरिता विप्रलब्धा
प्रोषितभर्तृका ।
अन्या वासकसञ्जा
स्याद्विरहोत्कण्ठिता तथा ।। सूत्र ३.७३ ।।
तत्र--
कान्तो रतिगुणाकृष्टो न
जहाति यदन्तिकं ।
विचित्रविभ्रमासक्ता सा
स्यात्स्वाधीनभर्तृका ।। सूत्र ३.७४ ।।
यथा-- 'अस्माकं सखि वाससी--ऽइत्यादि ।
पार्श्वमेति प्रियो यस्या
अन्यसंयोगचिह्नितः ।
सा खण्डितेति कथिता
धीरैरीर्ष्याकषायिता ।। सूत्र ३.७५ ।।
यथा-- 'तदवितथमवादीः--' इत्यादि ।
अभिसारयते कान्तं या
मन्मथवशंवदा ।
स्वयं वाभिसरत्येषा
धीरैरुक्ताभिसारिका ।। सूत्र ३.७६ ।।
क्रमाद्यथा--
न च मेऽवगच्छति यथा लघुतां करुणां यथा च
कुरुते स मयि ।
निपुणं तथैनमभिगम्य वदेरभिदूति कचिदिति
संदिदिशे ।।
'उत्क्षिप्तं करकङ्कणद्वयमिदं, बद्धा दृढं मेखला,
यत्नेन प्रतिपादिता
मुखरयोर्मञ्जीरयोर्मूकता ।
आरब्धे रभसान्मया
प्रियसखि क्रीडाभिसारोत्सवे,
चण्डालस्तिमिरावगुण्ठनपटक्षेपं
विधत्ते विधुः ।।'
संलीना स्वेषु गात्रेषु
मूकीकृतविभूषणा ।
अवगुण्ठनसंवीता
कुलजाभिसरेद्यदि ।। सूत्र ३.७७ ।।
विचित्रोज्ज्वलवेषा तु
रणन्नूपुकङ्कणा ।
प्रमोदस्मेरवदना
स्याद्वेश्यभिसरेद्यदि ।। सूत्र ३.७८ ।।
मदस्खलितसंलापा
विभ्रमोत्फुल्ललोचना ।
आविद्धगतिसंचारा
स्यात्प्रेष्याभिसरेद्यदि ।। सूत्र ३.७९ ।।
तत्राद्ये 'उत्क्षिप्तम्' इत्यादि । अन्ययोः ऊह्यमुदाहरणं ।
प्रसङ्गादभिसारस्थानानि कथ्यन्ते--
क्षेत्रं वाटी
भग्नदेवालयो दूतीगृहं वनं ।
मालापञ्चः श्मशानं च
नद्यादीनां तटी तथा ।। सूत्र ३.८० ।।
एवं कृताभिसाराणां
पुंश्चलीनां विनोदने ।
स्थानान्यष्टौ तथा
ध्वान्तच्छन्ने कुत्रचिदाश्रये ।। सूत्र ३.८१ ।।
चाटुकारमपि प्राणनाथं
राषादपास्य या ।
पश्चात्तापमवाप्नोति
कलहान्तरिता तु सा ।। सूत्र ३.८२ ।।
यथा मम तातपादानाम्--
'नो चाटुश्रवणं कृतं, न च दृशा हारोऽन्तिके वीक्षितः,
कान्तस्य प्रियहेतवे
निजसखीवाचोऽपि दूरीकृताः ।
पादान्ते विनिपत्य
तत्क्षणमसौ गच्छन्मया मूढया
पाणिभ्यामवरुध्य इन्त
सहसा कण्ठे कथं नार्पितः ।।'
प्रियः कृत्वापि संकेतं
यस्या नायाति संनिधिं ।
विप्रलब्धा तु सा ज्ञेया
नितान्तमवमानिता ।। सूत्र ३.८३ ।।
यथा--
'उत्तिष्ठ दूति, यामो यामो यातस्तथापि नायातः ।
यातः परमपि
जीवेज्जीवितनाथो भवेत्तस्याः ।।'
नानाकार्यवशाद्यस्या
दूरदेशं गतः पतिः ।।
सा मनोभवदुःखार्ता
भवेत्प्रोषितभर्तृका ।। सूत्र ३.८४ ।।
यथा--
'तां जानीयाः परिमितकथां जीवितं मे द्वितीयं
दूरीभूते मयि सहचरे
चक्रवाकीमिवैकां ।
गाढोत्कण्ठां गुरुषु
दिवसेष्वेषु गच्छत्सु बालां
जातां मन्ये शिशिरमथितां
पद्मिनीं वान्यरूपाम् ।।'
कुरुते मण्डनं यस्याः
सज्जिते वासवेश्मनि ।
सा तु वासकसज्जा
स्याद्विदितप्रियसङ्गमा ।। सूत्र ३.८५ ।।
यथा राघवानन्दानां नाटके--
'विदूरे केयूरे कुरु, करयुगे रत्नवलयै-
रलं, गुर्वो ग्रीवाभरणलतिकेयं किमनया ।
नवामेकामेकावलिमयि मयि
त्वं विरचयेर्-
न नेपथ्यं
बहुतरमनङ्गोत्सवविधौ ।।'
आगन्तुं कृतचित्तोऽपि
दैवान्नायाति यत्प्रियः ।
तदनागमदुःखार्ता
विरहोत्कण्ठिता तु सा ।। सूत्र ३.८६ ।।
यथा--
'किं रुद्धः प्रियया कयाचि, दथवा सख्या ममोद्वेजितः,
किं वा कारणगौरवं किमपि, यन्नाद्यागतो वल्लभः ।
इत्यालोच्य मृगीदृशा
करतले विन्यस्य वक्त्राम्बुजं
दीर्घं निः श्वसितं, चिरं च रुदितं, क्षिप्ताश्च पुष्पस्त्रजः ।।'
इति
साष्टाविंशतिशतमुत्तममध्याधमस्वरूपेण ।
चतुरधिकाशीतियुतं शतत्रयं
नायिकाभेदाः ।। सूत्र ३.८७ ।।
इह च 'परस्त्रियौ कन्यकान्योढे
संकेतात्पूर्वं विरहोत्कण्ठिते, पश्चाद्विदूष कादिना
सहाभिसरन्तयावभिसारिके, कुतोऽपि संकेतस्थानमप्राप्ते नायके विप्रलब्धे, इति
त्र्यवस्थैवानयोरस्वाधींनप्रिययोरवस्थान्तरायोगात् ।' इति कश्चित् ।
क्वचिदन्योन्यसाङ्कर्यमासं
लक्ष्येषु दृश्यते ।
यथा--
'न खलु वयममुष्य दानयोग्याः पिबति च
पाति च यासकौ रहस्त्वां ।
विट विटपममुं ददस्व तस्यै भवति यतः
सदृशोश्चिराय योगः ॥'
तव कितव किमाहितैर्वृथा नः
क्षितिरुहपल्लवपुष्कर्णपूरैः ।
ननु जनविदितैर्भवद्व्यलीकैश्चिरपरिपूरितमेव
कर्णयुग्मम् ।।'
मुहुरुपदसिताविवालिनादैवितरसि नः कलिकां
किमर्थमेनां ।
वसतिमुपगतेन धाम्नि तस्याः शठ कलिरेष
महांस्त्वयाद्य दत्तः ।।'
'इति गदितवती रुषा जघान
स्फुरितमनोरमपक्ष्मकेसरेण ।
श्रवणनियमितेन कान्तमन्या सममसिताम्बुरुहेण
चक्षुषा च ।।'
इयं हि वक्रोक्त्या परुषवचनेन
कर्णोत्पलताडनेन च धीरमध्यताधीरमध्यताधीरप्रगल्भताभिः संकीर्णा ।
एकमन्यत्राप्यूह्यं ।
इतरा अप्यसंख्यास्ता
नोक्ता विस्तरश्ङ्कया ।। सूत्र ३.८८ ।।
ता नायिकाः ।
अथासामलङ्काराः--
यौवने
सत्त्वजास्तासामष्टाविंशतिसंख्यकाः ।
अलङ्कारास्तत्र
भावहावहेलास्त्रयोऽङ्गजाः ।। सूत्र ३.८९ ।।
शोभा कान्तिश्च दीप्तिश्च
माधुर्यं च प्रगल्भता ।
औदार्थं धैर्यमित्येते
सप्तैव स्युरयत्नजाः ।। सूत्र ३.९० ।।
लीला विलासो
विच्छित्तिर्विव्वोकः किलकिञ्चितं ।
मोट्टायितं कुट्टमितं
विभ्रमो ललितं मदः ।। सूत्र ३.९१ ।।
विहृतं तपनं मौग्ध्यं
विक्षेपश्च कुतूहलं ।
हसितं चकितं
केलिरित्यष्टादशसंख्यकाः ।। सूत्र ३.९२ ।।
स्वभावजाश्च भावाद्या दश
पुंसां भवन्त्यपि ।
पूर्वे भावादयो धैर्यान्ता दश नायकानामपि
संभवन्ति । किंतु सर्वेऽप्यमी नायिकाश्रिता एव विच्छित्तिविशेषं पुष्णान्ति ।
तत्र भावः--
निर्विकारात्मके चित्ते
भावः प्रथमविक्रिया ।। सूत्र ३.९३ ।।
जन्मतः प्रभृति निर्विकारे मनसि
उद्बुद्धमात्रो विकारो भावः ।
यथा--
'स एव सुरभिः कालः स एव मलयानिलः ।
सैवेयमबला किंतु
मनोऽन्यदिव दृश्यते ।।'
अथ हावः--
भ्रूनेत्रादिविकारैस्तु
संभोगेञ्छाप्रकाशकः ।
भाव एवाल्पसंलक्ष्यविकारो
हाव उच्यते ।। सूत्र ३.९४ ।।
यथा--
'विवृण्वती शैलसुतापि भावमङ्गैः
स्फुरद्वालकदम्बकल्पैः ।
साचीकृता चारुतरेण तस्थौ मुखेन
पर्यस्तविलोचनेन ।।'
अथ हेला--
हलात्यन्तसमालक्ष्यविकारः
स्यात्स एव तु ।
स एव भाव एव ।
यथा--
'तह ते भ्क्तत्ति पौत्ता वहुए सव्वङ्गविब्भमा साला ।
संसै अमुद्धभावा होइ चिरं
जै सहीणं पि ।।'
अथ शोभा--
रूपयौवनलालित्यभोगाधैरङ्गभूषणं ।। सूत्र
३.९५ ।।
शोभा प्रोक्ता--
तत्र यौवनशोभा यथा--
'असंभृतं मण्डनमङ्गयष्टेरनासवाख्यं
करणं मदस्य ।
कामस्य पुष्पव्यतिरिक्तमस्त्रं बाल्यात्परं
साथ वयः प्रपेदे ।।'
एवमन्यत्रापि ।
अथ कान्तिः--
सैव
कान्तिर्मन्यथाष्यायितद्युतिः ।
मन्मथोन्मषेणातिविस्तीर्णा शोभैव
कान्तिरुच्यते ।
यथा--'नेत्रे खञ्जनगञ्जने--' इत्यत्र ।
अथ दीप्तिः--
कान्तिरेवातिविस्तीर्णा
दीप्तिरित्यभिधीयते ।। सूत्र ३.९६ ।।
यथा मम चन्द्रकलानामनाटिकायां
चन्द्रकलावर्णनम्--
'तारुण्यस्य विलासः समधिकलावण्यसंपदो हासः ।
धरणितलस्याभरणं युवजनमनसो
वशीकरणम् ।।'
अथ माधुर्यम्--
सर्वावस्थाविशेषेषु
माधुर्यं रमणीयता ।
यथा--
'सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यं
मलिनमपि हिमांशोलर्लक्ष्म
लक्ष्मीं तनोति ।
इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि
तन्वी
किमि हि मधुरणां मण्डनं
नाकृतीनाम् ।।'
अथ प्रगल्भता--
निःसाध्वसत्वं
प्रागलभ्यम्--
यथा--
'समाश्लिष्टाः समाश्लेषैश्चुम्बिताश्चुम्बनैरपि ।
दष्टाश्च दंशनैः कान्तं
दासीकुर्वन्ति योषितः ।।'
अथौदार्यम्--
--औदार्यं विनयः सदा ।। सूत्र ३.९७ ।।
यथा--
'न ब्रूते परुषां गिरं वितनुते न भ्रयुगं भङ्गरं,
नोत्तंसं क्षिपति क्षितौ
श्रवणतः सा मे स्फुटेऽप्यागसि ।
कान्ता गर्भगृहे
गावाक्षविवरव्यापारिताक्ष्या बहीः
सख्या वक्त्रमभिप्रयच्छति
परं पर्यश्रुणी लोचने ।।'
अथ धैर्यम्--
मुक्तात्मश्लाघना धैर्यं
मनोवृत्तिरचञ्चला ।
यथा--
'ज्वलतु गगने रात्रौ रात्रावखण्डकलः शशी,
दहतु मदनः, किंवा मृत्योः परेण विधास्यति ।
मम तु दयितः
श्लाघ्यस्तातो जनन्यमलान्वया
कुलममलिनं न त्वेवायं जनो
न च जीवितम् ।।'
अथ लीला--
अङ्गैर्वेषैरलङ्कारैः
प्रेमिभिर्वचनैरपि ।। सूत्र ३.९८ ।।
प्रीतिप्रयोजितैर्लोलां
प्रियस्यानुकृतिं विदुः ।
यथा--
मृणालव्यालवलया
वेणीबन्धकपर्दिनी ।
हारनुकारिणी पातु लीलया
पार्वती जगत् ।।
अथ विलासः--
यानस्थानासनादीनां
मुखनेत्रादिकर्मणां ।। सूत्र ३.९९ ।।
विशेषस्तु विलासः
स्यादिष्टसन्दर्शनादिना ।
यथा--
'अत्रान्तरे किमपि वाग्विभवातिवृत्त-
वैचित्र्यमुल्लसितविभ्रममायताक्ष्याः
।
तद्भूरिसात्त्विकविकारमपास्तधैर्य-
माचार्यकं विजयि
मान्मथमाविरासीत् ।।'
अथ विच्छत्तिः--
स्तोकाप्याकल्परचना
विच्छित्तिः कान्तिपोषकृत् ।
यथा--
'स्वच्छाम्भः स्नपनविधौतमङ्गमोष्ट-
स्ताम्बूलद्युतिविशदो
विलासिनीनां ।
वासस्तु प्रतनु
विविक्तमस्त्वितीया-
नाकल्पो यदि कुसुमेषुणा न
शून्यः ।।'
अथ विव्वोकः--
विव्वोकस्त्वतिगर्वेण
वस्तुनीष्टेऽप्यनादरः ।। सूत्र ३.१०० ।।
यथा--
'यासां सत्यपि सद्गुणानुसरणो दोषानुवृत्तिः परा,
याः प्राणान्वरमर्पयन्ति, न पुनः सम्पूर्णदृष्टिं प्रिये ।
अत्यन्ताभिमतेऽपि वस्तुनि
विधिर्यासां निषेधात्मक-
स्तास्त्रैलोक्यविलक्षणप्रकृतयो
वामाः प्रसिदन्तु ते ।।'
अथ किलकिञ्चितम्--
स्मितशुष्करुदितहसितत्रासक्रोधश्रमादीनां
।
साङ्कर्यं
किलाकिञ्चितमभीष्टतमसङ्गमादिजाद्धर्षात् ।। सूत्र ३.१०१ ।।
यथा--
'पाणिरोधमविरोधितवाञ्छं भर्त्सनाश्च
मधुरस्मितगर्भाः ।
कामिनः स्म कुरुते करभोरुर्हारि शुष्करुदितं
च सुखेऽपि ।।'
अथ मोट्टायितम्--
तद्भावभाविते चित्ते
वल्लभस्य कथादिषु ।
मोट्टायितमिति प्राहुः
कर्णकण्डूयनादिकं ।। सूत्र ३.१०२ ।।
यथा--
'सुभग त्वत्कथारम्भे कर्णकण्डूतिलालसा ।
उज्जृम्भवनाम्भोजा
भिनत्त्यङ्गानि साङ्गना ।।'
अथ कुट्टमितम्--
केशस्तनाधरादीनां ग्रहे
हर्षेऽपि सम्भ्रमात् ।
आहुः कुट्टमितं नाम शिरः
करविधूननं ।। सूत्र ३.१०३ ।।
यथा--
'पल्लवोपमितिसाम्यसपक्षं दष्टवत्यधरबिम्बमभीष्टे ।
पर्यकूजि सरुजेव
तरुण्यास्तारलोलवलयेन करेण ।।'
अथ विभ्रमः--
त्वरया
हर्षरागादेर्दयितागमनादिषु ।
अस्थाने विभ्रमादीनां
विन्यासो विभ्रमो मतः ।। सूत्र ३.१०४ ।।
यथा--
'श्रुत्वायान्तं बहिः कान्तमसमाप्तविभूषया ।
भलेऽञ्जनं दृशोर्लाक्षा
कपोले तिलकः कृतः ।।'
अथ ललितम्--
सुकुमारतयाङ्गानां
विन्यासो ललितं भवेत् ।
यथा--
'गुरुतरकलनूपुरानुनादं सललितनतितवामपादपद्मा ।
इतरदनतिलोलमादधाना पदमथ
मन्मथमन्थरं जगाम ।।'
अथ मदः--
मदो विकारः
सौभग्ययौवनाद्यवलेपजः ।। सूत्र ३.१०५ ।।
यथा--
'मा गर्वमुद्वह कपोलतले चकास्ति
कान्तस्वहस्तलिखिता मम
मञ्जरीति ।
अन्यापि किं न खलु
भाजनमीदृशीनां
वैरी न चेद्भवति
वेपथुरन्तरायः ।।'
अथ विहृतम्--
वक्तव्यकालेऽप्यवचो
व्रीडया विहृतं मतं ।
यथा--
'दूरागतेन कुशलं पृष्टा नोवाच सा मया किञ्चित् ।
पर्यश्रुणी तु नयने
तस्याः कथयाम्बभूवतुः सर्वम् ।।'
अथ तपनम्--
तपनं प्रियविच्छेदे
स्मरवेगोत्थचेष्टितं ।। सूत्र ३.१०६ ।।
यथा मम--
'श्वासान्मुञ्चति भूतले विलुठति, त्वन्मार्गमालोकते,
दर्घं रोदिति, विभिपत्य इतः क्षामां भुजावल्लरीं ।
किञ्च, प्राणसमान ,काङ्क्षितवती स्वप्नेऽपि ते सङ्गमं
निद्रां वाञ्छति, न प्रयच्छति पुनर्दग्धो विधिस्तामपि ।।'
अथ मौग्ध्यम्--
अज्ञानादिव या पृच्छा
प्रतीतस्यापि वस्तुनः ।
वल्लभस्य पुरः प्रोक्तं
मौग्ध्यं तत्तत्त्ववेदिभिः ।। सूत्र ३.१०७ ।।
यथा--
'के द्रुमास्ते क्व वा ग्रामे सन्ति केन प्ररोपिताः ।
नाय मत्कङ्गणन्यस्तं
येषां मुक्ताफलं फलम् ।।'
अथ विक्षेपः--
भूषाणामर्धरचना मिथ्या
विष्वगवेक्षणं ।
रहस्याख्यानमीषच्च
विक्षेपो दयितान्तिके ।। सूत्र ३.१०८ ।।
यथा--
'धम्मिल्लमर्धमुक्तं कलयति तिलकं तथासकलं ।
किञ्चिद्वदति रहस्यं
चकितं विष्वग्विलोकते तन्वी ।।
अथ कुतूहलम्--
रम्यवस्तुसमालोके लोलता
स्यात्कुतूहलं ।
यथा--
'प्रसाधिकालम्बितमग्रपादमाक्षिप्य काचिद्द्रवरागमेव ।
उत्सृष्टलीलागतिरागवाक्षादलक्तकाङ्का
पदवीं ततान ।।'
अथ हसितम्--
हसितं तु वृथाहासो
यौवनोद्भेदसम्भवः ।। सूत्र ३.१०९ ।।
यथा--
'अकस्मादेव तन्वङ्गी जहास यदियं पुनः ।
नूनं प्रसूनवाणोऽस्यां
स्वराज्यमधितिष्ठति ।।
अथ चकितम्--
कुतोऽपि दयितस्याग्रे
चकतं भयसम्भ्रमः ।
यथा--
'त्रस्यन्ती चलशफरीविघट्टितोरू-
र्वामोरूरतिशयमाप
विभ्रमस्य ।
क्षुभ्यन्ति प्रसभमहो
विनापि हेतो-
र्लोलाभिः किमु सति कारणो
तरुण्यः ।।
अथ केलिः--
विहारे सह कान्तेन
क्रीडितं कोलिरुच्यते ।। सूत्र ३.११० ।।
यथा--
'व्यपोहितुं लोचनतो मुखानिलैरपारयन्तं किल पुष्पजं रजः ।
पयोधरेणोरसि काचिदुन्मनाः
प्रियं जघानोन्नतपीवरस्तनी ।।'
अथ मुग्धाकन्ययोरनुरागेङ्गितानि--
दृष्टवा दर्शयति व्रीङां
सम्मुखं नैव पश्यति ।
प्रच्छन्नं वा भ्रमन्तं
वातिक्रान्तं पश्यति प्रियं ।। सूत्र ३.१११ ।।
बहुधा पृच्छ्यमानापि
मन्दमन्दमधोमुखी ।
सगद्रदस्वरं
किञ्चित्प्रियं प्रायेण भाषते ।। सूत्र ३.११२ ।।
अन्यैः प्रवर्तितां
शश्वत्सावधाना च तत्कथां ।
शृणोत्यन्यत्र दत्ताक्षी
प्रिये बालानुरागिणी ।। सूत्र ३.११३ ।।
अथ सकलानामपि नायिकानामनुरागेङ्गितानि--
चिराय सविधे स्थानं
प्रियस्य बहु मन्यते ।
विलोचनपथं चास्य न
गच्छत्यनलङ्कृता ।। सूत्र ३.११४ ।।
क्वापि
कुन्तलसंव्यानसंयमव्यपदेशतः ।
बाहुमूलं स्तनौ
नाभिपङ्कजं दर्शयेत्स्फुटं ।। सूत्र ३.११५ ।।
आच्छादयति वागाद्यैः
प्रियस्य परिचारकान् ।
विश्वसित्यस्य मित्रेषु
बहुमानं करोति च ।। सूत्र ३.११६ ।।
सखीमघ्ये गुणान्ब्रूते
स्वधनं प्रददाति च ।
सुप्ते स्वपिति दुःखेऽस्य
दुःखं धत्ते सुखे सुखं ।। सूत्र ३.११७ ।।
स्थिता दृष्टिपथे
शश्वत्प्रिये पश्यति दूरतः ।
आभाषते परिजनं सम्मुखं
स्मरिविक्रियं ।। सूत्र ३.११८ ।।
यत्किञ्चिदपि संवीक्ष्य
कुरुते हसितं मुधा ।
कर्णकण्डूयनं
तद्वत्कबरीमोक्षसंयमौ ।। सूत्र ३.११९ ।।
जृम्भते स्फोटयत्यङ्गं
बालमाश्लिष्य चुम्बति ।
भाले तथा वयस्याया
रचयेत्तिलकक्रियां ।। सूत्र ३.१२० ।।
अङ्गुष्ठाग्रेण लिखति
सकटाक्षं निरीक्षते ।
दशति स्वाधरं चापि ब्रूते
प्रियमधोमुखी ।। सूत्र ३.१२१ ।।
न मुञ्चति च तं देशं
नायको यत्र दृश्यते ।
आगच्छति गृहं तस्य
कार्यव्याजेन केनचित् ।। सूत्र ३.१२२ ।।
दत्तं किमपि कान्तेन
धृत्वाङ्गे मुहुरीक्षते ।
नित्यं हष्यति तद्योगे
वियोगे मलिना कृशा ।। सूत्र ३.१२३ ।।
मन्यते बहु तच्छीलं
तत्प्रियं मन्यते प्रियं ।
प्रार्थयत्यल्पमूल्यानि
सुप्ता न परिवर्तते ।। सूत्र ३.१२४ ।।
विकारान्सात्त्विकानस्य
सम्मुखी नाधिगच्छति ।
भाषते सूनृतं
स्निग्धामनुरक्ता नितम्बिनी ।। सूत्र ३.१२५ ।।
एतेष्वधिकलज्जानि
चेष्टितानि नवस्त्रियाः ।
मध्यव्रीडानि मध्यायाः
स्त्रंसमानत्रपाणि तु ।। सूत्र ३.१२६ ।।
आन्यस्त्रियाः
प्रगल्भायास्तथा स्युर्वारयोषितः ।
दिङ्मात्रं यथा मम--
'अन्तिकगतमपि मामियमवलोकयतीव इन्त दृष्ट्वापि ।
सरसनखक्षतलक्षितमाविष्कुरुते
भुजामूलम् ।।'
तथा--
लेख्यप्रस्थापनैः
स्निग्धैर्वोक्षितैर्मृदुभाषितैः ।। सूत्र ३.१२७ ।।
दूतीसम्प्रेषणैर्नार्या
भावाभिव्यक्तिरिष्यते ।
दूत्यश्च--
दूत्यः सखी नटी दासी
धात्रेयी प्रतिवेशिनी ।। सूत्र ३.१२८ ।।
बाला प्रव्रजिता कारूः
शिल्पिन्याद्यः स्वयं तथा ।
कारू रजकीप्रभृतिः ।
शिल्पिनी चित्रकारादिस्त्री । आदिशब्दात्ताम्बूलिकगान्धिकस्त्रीप्रभृतयः ।
तत्र सखी यथा-- 'श्वासान्मुञ्चति--' इत्यादि ।
स्वयंदूती यथा मम--
'पन्थिअ पिआसिओ विअ लच्छीअसि जासि ता
किमण्णत्तो । ण मणं वि वारओ इध अत्थि धरे घणरसं पिअन्ताणं ।।'
एताश्च नायिकाविषये नायकानामपि दूत्यो
भवन्ति ।
दूतीगुणानाह--
कलाकौश्लमुत्साहो
भक्तिश्चित्तज्ञता स्मृतिः ।। सूत्र ३.१२९ ।।
माधुर्यं नर्मविज्ञानं
वाग्मिता चेत तद्गुणाः ।
एत अपि
यथैचित्यादुत्तमाधममध्यमाः ।। सूत्र ३.१३० ।।
एतादूत्यः ।
अथ प्रतिनायकः--
धीरोद्धतः पापकारी व्यसनी
प्रतिनायकः ।
यथा रामस्य रावणः ।
अथेद्दीपनविभावाः--
उद्दीपनविभावास्ते
रसमुद्दीपयन्ति ये ।। सूत्र ३.१३१ ।।
ते च--
आलम्बनस्य चेष्टाद्या
देशकालादयस्तथा ।
चेष्टाद्या इत्याद्यशब्दाद्रूपभाषणादयः ।
कालादीत्यादिशब्दाच्चन्द्रचन्दनकोकिलालापभ्रमरभ्क्तंकारादयः ।
तत्र चन्द्रोदयो यथा मम--
'करमुदयमहीधरस्तनाग्रे गलिततमः
पटलंशुके निवेश्य ।
विकसितकुमुदेक्षणं विचुम्बत्ययममरेशदिशो
मुखं सुधांशुः ।।'
यो यस्य रसम्योद्दीपनविभावः स
तत्स्वरूपवर्णने वक्ष्यते ।
अथानुभावाः--
उद्बुद्धं कारणैः
स्वैबहिर्भावं प्रकाशयन् ।। सूत्र ३.१३२ ।।
लोके यः कार्यरूपः
सोऽनुभावः काव्यनाट्ययोः ।
यः खलु लोके सीतादिचन्द्रादिभिः स्वैः
स्वैरालम्बनोद्दीपनकारणे रामादेरन्तरुद्बुद्धं रत्यादिकं बहिः
प्रकाशयन्कार्यमित्युच्यते, स काव्यनाट्ययोः पुनरनुभावः ।
कः पुनरसावित्याह--
उक्ताः स्त्रीणामलङ्कारा
अङ्गजाश्च स्वभावजाः ।। सूत्र ३.१३३ ।।
तद्रूपाः सात्त्विका
भावास्तथा चेष्टाः परा अपि ।
तद्रूपा अनुभावस्वरूपाः । तत्र यो यस्य
रसस्यानुभावः स तत्स्वरूपवर्णने वक्ष्यते ।
तत्र सात्त्विकाः--
विकाराः सत्त्वसंभूताः
सात्त्विकाः परिकीर्तिताः ।। सूत्र ३.१३४ ।।
सत्त्वं नाम स्वात्मविश्रामप्रकाशकारी
कश्चनान्तरो धर्मः ।
सत्त्वमात्रोद्भवत्वात्ते
भिन्ना अष्यनुभावतः ।
'गोबलीवर्द्दन्ययेन' इति शेषः ।
के त इत्याह--
स्तम्भः स्वेदोऽथ
लोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः ।। सूत्र ३.१३५ ।।
वैवर्ण्यमश्रु प्रलय
इत्यष्टौ सात्त्विकाः स्मृताः ।
तत्र--
स्तम्भश्चेष्टाप्रतीघातो
भहर्षामयादिभिः ।। सूत्र ३.१३६ ।।
वपुर्जलोद्रमः स्वेदो
रतिघर्मश्रमादिभिः ।
हर्षाद्भुतभयादिभ्यो
रोमाञ्चो रोमविक्रिया ।। सूत्र ३.१३७ ।।
मदसंमदपीडाद्यैर्वैस्वर्यं
गद्रदं विदुः ।
रागद्वेषश्रणादिभ्यः
कम्पो गात्रस्य वेपथुः ।। सूत्र ३.१३८ ।।
विषादमदरोषाद्यैर्वर्णान्यत्वं
विवर्णता ।
अश्रु नेत्रोद्रवं वारि
क्रोधदुःखप्रहर्षजं ।। सूत्र ३.१३९ ।।
प्रलयः सुखदुःखाभ्यां
चेष्टाज्ञाननिराकृतिः ।
यथा मम--
'तनुस्पर्शादस्या दरमुकुलिते हन्त नयने
उदञ्चद्रोमाञ्चं व्रजति
जडतामङ्गमखिलं ।
कपोलौ घर्मार्द्रै
ध्रुवमुपरताशेषविषयं
मनः सान्द्रानन्दं
स्पृशति भ्क्तटिति ब्रह्म परमम् ।।'
एवमन्यत् ।
अथ व्यभिचारिणः--
विशेषादाभिमुख्येन
चरणाद्व्यभिचारिणः ।
स्थायिन्युन्मग्ननिर्मग्नास्त्रयस्त्रिंशच्च
तद्भिदाः ।। सूत्र ३.१४० ।।
स्थिरतया वर्तमाने हि रत्यादौ निर्वेदादयः
प्रादुर्भावतिरोभावाभ्यामाभिमुख्येन चरणाद्व्यभिचारिणः कथ्यन्ते ।
के त इत्याह--
निर्वेदावेगदैन्यश्रममदजडता
औग्र्यमोहौ विबोधः
स्वष्नापस्मारगर्वा
मरणमलसतामर्षनिद्रावहित्थाः ।
औत्सुक्योन्मादशङ्काः
स्मृतिमतिसहिता व्याधिसत्रासलज्जा हर्षासूयाविषादाः सधूतिचपलता
ग्लानिचिन्तावितर्काः ।। सूत्र ३.१४१ ।।
तत्र निर्वेदः--
तत्त्वज्ञानापदीर्ष्यादेर्निर्वेदः
स्वावमाननं ।
दैन्यचिन्ताश्रुनिः
श्वासवैवर्ण्योच्छवसितादिकृत् ।। सूत्र ३.१४२ ।।
तत्त्वज्ञानान्निर्वेदो यथा--
'मृत्कुम्भवालुकारन्ध्रपिधानरचनार्थिना ।
दक्षिणावर्तशङ्खोऽयं हन्त
चूर्णोकृतो मया ।।'
अथावेगः--
आवेगः संभ्रमस्तत्र
वर्षजे पिण्डिताङ्गता ।
उत्पातजे स्त्ररतताङ्गे, धूमाद्याकुलताग्निजे ।। सूत्र ३.१४३ ।।
राजविद्रवजादेस्तु
शस्त्रनागादियोजनं ।
गजादेः स्तम्भकम्पादि, पांस्वाद्याकुलतानिलात् ।। सूत्र ३.१४४ ।।
इष्टाद्धर्षाः, शुचोऽनिष्टाज्ज्ञेयाश्चान्ये यथायथं ।
तत्र शत्रुजो यथा--
'अर्घ्यमर्घ्यमिति वादिनं नृपं सोऽनवेक्ष्य भरताग्रजो यतः ।
क्षत्रकोपदहनार्चिषं ततः
सन्धे दृशमुदग्रतारकम् ।।'
एवमन्यदूह्यं ।
अथ दैन्यम्--
दौर्गत्याद्यैरनौजस्यं
दैन्यं मलिनतादिकृत् ।। सूत्र ३.१४५ ।।
यथा--
'वृद्धोऽन्धः पतिरेष मञ्चकगतः, स्थूणावशेषं गृहं,
कालोऽभ्यर्णजलागमः
कुशलिनी वत्सस्य वार्तापि नो ।
यत्नात्सञ्चिततैलबिन्दुघटिका
भग्नेति पर्याकुला
दृष्ट्वा गर्भभरालसं
निजबधूं श्वश्रूश्चिरं रोदिति ।।'
अथ श्रमः--
खेदो रत्यध्वगत्यादेः
श्वासनिद्रादिकृच्छ्रमः ।
यथा--
'सद्यः पुरीपरिसरेऽपि शिरीषमृद्वी
सीता जवात्र्त्रिचतुराणि
पदानि गत्वा ।
गन्तव्यमस्ति
कियदित्यसकृद्ब्रुवाणा
रामाश्रुणः कृतवती
प्रथमावतारम् ।।'
अथ मदः--
संमोहानन्दसंभेदो मदो
मद्योपयोगजः ।। सूत्र ३.१४६ ।।
अमुना चोत्तमः शेते मध्यो
हसति गायति ।
अधमप्रकृतिश्चापि परुषं
वक्ति रोदिति ।। सूत्र ३.१४७ ।।
यथा--
'प्रातिभं त्रिसरकेण गतानां वक्रवाक्यारचनामणीयः ।
गूढसूचितरहस्यसहासः
सुभ्रुवां प्रववृते परिहासः ।।'
अथ जडता--
अप्रतिपत्तिर्जडता
स्यादिष्टानिष्टदर्शनश्रुतिभिः ।
अनिमिषनयननिरीक्षणतूष्णींभावादयस्तत्र
।। सूत्र ३.१४८ ।।
यथा मम कुवलयाश्वचरिते प्राकृतकाव्ये--
'णवरिअ तं जुअजुअलं अण्णोण्णं
णिहिदसजलमन्थरदिटिंठ ।
आलेक्खओपित्र्त्रं विअ खणमेत्तं तत्थ
संट्ठिअं मुअसण्णां ।।'
अथोग्रता--
शौर्यापराधादिभवं
भवेच्चण्डत्वमुग्रता ।
तत्र स्वेदशिरः
कम्पतर्जनाताडनादयः ।। सूत्र ३.१४९ ।।
यथा--
'प्रणयिसखीसलीलपरिहासरसाधिगत-
र्ललितशिरीषपुष्पहननैरपि
ताम्यति यत् ।
वपुषि वधाय तत्र तव
शस्त्रमुपक्षिपतः
पततु शिरस्यकाण्डयमदण्ड
इवैष भुजः ।।'
अथ मोहः--
मोहो विचित्तता भीतिदुः
खावेगानुचिन्ततैः ।
मूर्च्छनाज्ञानपतनभ्रमणादर्शनादिकृत्
।। सूत्र ३.१५० ।।
यथा--
'तिव्राभिषङ्गप्रभवेण वृत्तिं मोहेन संस्तम्भयतेन्द्रियाणां
अज्ञातभर्तृव्यसना
मुहूर्तं कृतोपकारेव रतिर्बभूव ।।'
अथ विबोधः--
निद्रापगमहेतुभ्यो
विबोधश्चेतनागमः ।
जम्भाङ्गभङ्गनयनमीलनाङ्गावलोककृत्
।। सूत्र ३.१५१ ।।
यथा--
'चिररतिपरिखेदप्राप्तनिद्रासुखानां
चरममपि शयित्वा पूर्वमेव
प्रबुद्धाः ।
अपरिचलितगात्राः कुर्वते
न प्रियाणा-
मशिथिलभुजचक्राश्लेषभेदं
तरुण्यः ।।'
अथ स्वप्नः--
स्वप्नो निद्रामुपेतस्य
विषयानुभवस्तु यः ।
कोपावेगभयग्लानिसुखदुः
खादिकारकः ।। सूत्र ३.१५२ ।।
यथा--
'मामाकाशप्रणिहितभुजं निर्दयाश्लेषहेतोर्-
लब्धायास्ते कथमपि मया
स्वप्नसन्दर्शनेन ।
पश्यन्तीनां न खलु बहुशो
न स्थलीदेवतानां
मुक्तास्थूलास्तरुकिसलयेष्वश्रुलेशाः
पतन्ति ।।'
अथापस्मारः--
मनःक्षेपस्त्वपस्मारा
ग्रहाद्यावेशनादिजः ।
भूपातकम्पप्रस्वेदफेनलालादिकारकः
।। सूत्र ३.१५३ ।।
'आश्लिष्टभूमिं रसितारमुच्चैर्लोलद्भुजाकारबृहत्तरङ्गं ।
फेनायमानं
पतिमापगानामसावपस्मारिणमाशशङ्के ।।'
अथ गर्वः--
गर्वो मदः
प्रभावश्रीर्विद्यासत्कुलतादिजः ।
अवज्ञासविलासाङ्गदर्शनाविनयादिकृत्
।। सूत्र ३.१५४ ।।
तत्र शौर्यगर्वो यथा--
'धृतायुधो यावदहं तावदन्यैः किमायुधैः ।
यद्वा न सिद्धमस्त्रेण मम
तत्केन साध्यताम् ।।'
अथ मरणम्--
शराद्यैर्मरणं
जीवत्यागोऽङ्गपतनादिकृत् ।
यथा--
'राममन्मथशरेण ताडिता दुः सहेन हृदये निशाचरी ।
गन्धवद्रुधिरचन्दनोक्षिता
जीवितेशवसतिं जगाम सा ।।'
अथालस्यं --
आलस्यं
श्रमगर्भाद्यैर्जाड्यं जम्भासितादिकृत् ।। सूत्र ३.१५५ ।।
यथा--
'न तथा भूषयत्यङ्ग न तथा भाषते सखीं ।
जृम्भते मुहुरासीना बाला
गर्भभरालसा ।।'
अथामर्षः--
निन्दाक्षेपापमानादेरमर्षोऽभिनिविष्टता
।
नेत्ररागशिरः
कम्पभ्रूभङ्गोत्तर्जनादिकृत् ।। सूत्र ३.१५६ ।।
यथा--
प्रायश्चितं चरिष्यामि
पूज्यानां वो व्यतिक्रमात् ।
न त्वेव दूषयिष्यामि
शस्त्रग्रहमहाव्रतं ।।
अथ निद्रा--
चेतः संमीलनं निद्रा
श्रमल्कममदादिजा ।
जृम्भाक्षिमीलनोच्छ्वासगात्रभङ्गादिकारणं
।। सूत्र ३.१५७ ।।
यथा--
'सार्थकानर्थकपदं ब्रुवती मन्थराक्षरं ।
निद्रार्धमीलिताक्षी सा
लिखितेवास्ति मे हृदि ।।'
अथावहित्था--
भयगौरवलज्जादेर्हर्षाद्याकारगुप्तिरवहित्था
।
व्यापारान्तरसक्त्यन्यथावभाषणविलोकनादिकरी
।। सूत्र ३.१५८ ।।
यथा--
'एवंवादिनि देवर्षौ पार्श्वे पितुरधोमुखी ।
लीलाकमलपत्राणि गणयामास
पार्वती ।।'
अरथौत्सुक्यम्--
इष्टानवाप्तेरौत्सुक्यं
कालक्षेपासहिष्णुता ।
चित्ततापत्वरास्वेददीर्घनिः
श्वसितादिकृत् ।। सूत्र ३.१५९ ।।
यथा-- 'यः कौमारहरः स एव हि वरः--ऽइत्यादौ
(१५ पृदृ) अत्र यत्काव्यप्रकाशकारेण रसस्य प्राधान्यमित्युक्तं
तद्रसनधर्मयोगित्वाद्व्यभिचारिभावस्यापि रसशबादवाच्यत्वेन गतार्थं मन्तव्यं ।
अथोन्मादः--
चित्तसंमोह उन्मादः
कामशोकभयादिभिः ।
अस्थानहासरुदितगीतप्रलपनादिकृत्
।। सूत्र ३.१६० ।।
यथा मम--
'भ्रतार्द्विरेफ भवता भ्रमता समन्ता- त्प्राणाधिका प्रियतमा मम वीक्षिता किं ? ।
(भ्क्तंकारमनुभूय सानन्दं । ) 'ब्रषे किमोमिति सखे कथयाशु तन्मे किं
किं व्यवस्यति कुतोऽस्ति च कीदृशीयम् ।।'
अथ शङ्का--
परक्रौर्यात्मदोषाद्यैः
शङ्कानर्थस्य तर्कणं ।
वैवर्ण्यकम्पवैस्वर्यपार्श्वालोकास्यशोषकृत्
।। सूत्र ३.१६१ ।।
यथा मम--
'प्राणोशेन प्रहितनखरेष्वङ्गकेषु क्षपान्ते
जातातङ्का रचयति चिरं
चन्दनालेपनानि ।
धत्ते लाक्षामसकृदधरे
दत्तदन्तावघाते
क्षामाङ्गीयं
चकितमभितश्चक्षुषी विक्षिपन्ती ।।'
अथ स्मृतिः--
सदृशज्ञानचिन्ताद्यैर्भ्रूसमुन्नयनादिकृत्
।
स्मृतिः
पूर्वानुभूतार्थविषयज्ञानमुच्यते ।। सूत्र ३.१६२ ।।
यथा मम--
'मयि सकपटं किंचित्क्वापि प्रणीतविलोचने
किमपि नमनं प्राप्ते
तिर्यग्विजृम्भिततारकं ।
स्मितमुपगतामालीं
दृष्ट्वा सलज्जमवाञ्चितं
कुवलयदृशः स्मेरं स्मेरं
स्मरामि तदाननम् ।।'
अथ मतिः--
नीतिमार्गनुसृत्यादेरर्थनिर्धारणं
मतिः ।
स्मेरता धृतिसंतोषौ
बहुमानश्च तद्भवाः ।। सूत्र ३.१६३ ।।
यथा--
'असंशयं क्षापरिग्रहक्षमा यादर्यमस्यामभिलाषि मे मनः ।
सतां हि संदेहपदेषु
वस्तुषु प्रमाणमन्तः करणप्रवृत्तयः ।।'
अथ व्याधिः--
व्याधिर्ज्वरादिर्वाताद्यैभूमीच्छोत्कम्पनादिकृत्
।
तत्र दाहमयत्वे भूमीच्छादयः । शैत्यमयत्वे
उत्कम्पनादयः । स्पष्टमुदाहरणं ।
अथ त्रासः--
निर्घातविद्युदुल्काद्यैस्त्रासः
कम्पादिकारकः ।। सूत्र ३.१६४ ।।
यथा--
'परिस्फुरन्मीनविघट्टितोरवः सुराङ्गनास्त्रासविलोलदृष्टयः ।
उपाययुः
कम्पितपाणिपल्लवाः सखीजनस्यापि वोलोकनीयताम् ।।'
अथ व्रीडा--
धार्ष्ट्याभावो व्रडा
वदनानमनादिकृद्दुराचारात् ।
यथा-- 'मयि सकपटम्--' इत्यादि ( १७३ पृदृ) ।
अथ हर्षः--
हर्षस्त्विष्टावाप्तेर्मनः
प्रसादोऽश्रुगद्गदादिकरः ।। सूत्र ३.१६५ ।।
यथा--
'समीक्ष्य पुत्रस्य चिरात्पिता मुखं निधानकुम्भस्य यथैव दुर्गतः ।
मुदा शरीरे प्रबभूव
नात्मनः पयोधिरन्दूदयमूर्च्छितो यथा ।।'
अथासूया--
असूयान्यगुणर्द्धेनामौद्धत्यादसहिष्णुता
।
दोषोद्धोषभ्रूविभेदावज्ञाक्रोधेङ्गितादिकृत्
।। सूत्र ३.१६६ ।।
यथा--
'अथ तत्र पाण्डुतनयेन सदसि विहितं
मधुद्विषः ।
मानमसहत न चेदिपतिः परवृद्धिमत्सरि मनो हि
मानिनाम् ।।'
अथ विषादः--
उपायाभावजन्मा तु विषादः
सत्त्वसंक्षयः ।
निःश्वासोच्छवासहृत्तापसहायान्वेषणादिकृत्
।। सूत्र ३.१६७ ।।
यथा मम--
'एसा कुडिलघणोन चिउरकडप्पेण तुह
णिबद्धा वेणी ।
मह सहि दारै ढंसै आअसधट्टीव्व कालौरैव्व
हिआं ।।'
अथ धृतिः--
ज्ञानाभीष्टागमाद्यैस्तु
संपूर्णस्पृहता धतिः ।
सौहित्यवचनोल्लाससहासप्रतिभादिकत्
।। सूत्र ३.१६८ ।।
यथा मम--
'कृत्वा दीननिपीडनां निजजने बद्ध्वा वचोविग्रहं
नैवालोच्य गरीयसीरपि
चिरादामुष्मिकीर्यातनाः ।
द्रव्यौघाः परिसंचिताः
खलु मया यस्याः कृते सांप्रतं
नीवारञ्जलिनापि केवलमहो
सेयं कृतार्था तनुः ।।'
अथ चपलता--
मात्सर्यद्वेषरागादेश्चापल्यं
त्वनवस्थितिः ।
तत्र
भर्त्सनपारुष्यस्वच्छन्दाचरणादयः ।। सूत्र ३.१६९ ।।
यथा--
'अन्यासु तावदुपमर्दसहासु भृङ्ग
लोलं विनोदय मनः
सुमनोलतासु ।
मुग्धामजातरजसं
कलिकामकाले
व्यर्थं कदर्थयसि किं
नवमालिकायाः ।।'
अथ ग्लानिः--
रत्यायासमनस्तापक्षुत्पिपासादिसंभवा
।
ग्लानिर्निप्प्राणताम्पकार्श्यानुत्साहतादिकृत्
।। सूत्र ३.१७० ।।
यथा--
'किसलयमिव मुग्धं बन्धनाद्विप्रलूनं
हृदयकुसुमशोषी दारुणो
दीर्घशोकः ।
ग्लपयति परिपाण्डु
क्षाममस्याः शरीरं
शरदिज इव घर्मः
केतकीगर्भपत्रम् ।।'
अथ चिन्ता--
ध्यानं चिन्ता
हितानाप्तेः शून्यताश्वासतापकृत् ।
यथा मम--
'कमलेण विअसिएणं संजोएन्ती विरोहिणं ससिबिम्बं ।
करालपल्लत्थमुही किं
चिन्तसि सुमुहि अन्तराहिअहिऽ ।।'
अथ तर्कः--
तर्का विचारः
संदेहाद्भ्रूशिरोऽङ्गुलिनर्तकः ।। सूत्र ३.१७१ ।।
यथा-- 'किं रुद्धः प्रियया--' इत्यादि ।
एते च त्रयस्त्रिंशद्व्यभिचारिभेदा इति
यदुक्तं तदुपलक्षणमित्याह--
रत्यादयोऽप्यनियते रसे
स्युर्व्यभिचारिणः ।
तथाहि--शृङ्गारेऽनुच्छिद्यमानतयावस्थानाद्रतिरेव स्थायिशब्दवाच्या हासः
पुनरुपद्यमानो व्यभिचार्येव । व्यभिचारिलक्षणायोगात् । तदुक्तम्--
'रसावस्थः परं भावः स्थायितां प्रतिपद्यते ।' इति ।
तत्कस्य स्थायिनः कस्मिन्रसे
सञ्चारित्वमित्याह--
शृङ्गारवीरयोर्हासो वीरे
क्रोधस्तथा मतः ।। सूत्र ३.१७२ ।।
शान्ते जुगुप्सा कथिता
व्यभिचारितया पुनः ।
इत्याद्यन्यत्समुन्नेयं
तथा भावितबुद्धिभिः ।। सूत्र ३.१७३ ।।
अथ स्थायिभावः--
अविरुद्धा विरुद्धा वा यं
तिरोधातुमक्षमाः ।
आस्वादाङ्कुरकन्दोऽसौ
भावः स्थायीति संमतः ।। सूत्र ३.१७४ ।।
यदुक्तम्--
'स्त्रक्सूत्रवृत्त्या भावानामन्येषामनुगामकः ।
न तिरोधीयते स्थायी तैरसौ
पुष्यते परम् ।।' इति ।
तद्भेदानाह--
रतिर्हासश्च शोकश्च
क्रोधोत्साहौ भयं तथा ।
जुगुप्सा
विस्मयश्चेत्थमष्टौ प्रोक्ताः शमोऽपि च ।। सूत्र ३.१७५ ।।
तत्र
रतिर्मनोऽनुकूलेर्ऽथे
मनसः प्रवणायितं ।
वागादिवैकृतैश्चेतोविकासो
हास इष्यते ।। सूत्र ३.१७६ ।।
इष्टनाशादिभिश्चेतोवैक्लव्यं
शोकशब्दभाक् ।
प्रतिकूलेषु
तैक्ष्णस्यावबोधः क्रोध इष्यते ।। सूत्र ३.१७७ ।।
कार्यारम्भेषु संरम्भः
स्थेयानुत्साह उच्यते ।
रौद्रशक्त्या तु जनितं
चित्तवैक्लव्यं भयं ।। सूत्र ३.१७८ ।।
दोषेक्षणादिभिर्गर्हा
जुगुप्सा विस्मयोद्भवा ।
विविधेषु पदार्थेषु
लोकसीमातिवर्तिषु ।। सूत्र ३.१७९ ।।
विस्फारश्चेतसो यस्तु स
विस्मय उदाहृतः ।
शमो निरीहास्थायां
स्वात्मविश्रामजं सुखं ।। सूत्र ३.१८० ।।
यथा मालतीमाधवे रतिः । लटकमेलके हासः ।
रामायणो शोकः । महाभारते शमः । एवमन्यत्रापि । एते ह्येतेष्वन्तरा
उत्पद्यमानैस्तैस्तैविरुद्धैरविरुद्धैश्च भावैरनुच्छिन्नाः प्रत्युत परिपुष्टा एव
सहृदयानुभवसिद्धाः ।
किं च ।
नानाभिनयसंबन्धान्भावयन्ति
रसान्यतः ।
तस्माद्भावा अमी
प्रोक्ताः स्थायिसंचारिसात्त्विकाः ।। सूत्र ३.१८१ ।।
यदुक्तम्--
'सुखदुःखादिभिर्भावैर्भावस्तद्भावभावनम्' अथ रसस्य भेदानाह--
शृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः
।
बीभत्सोऽद्भुत इत्यष्टौ
रसाः शान्तस्तथा मतः ।। सूत्र ३.१८२ ।।
तत्र शृङ्गारः--
शृङ्ग हि
मन्मथोद्भेदस्तदागमनहेतुकः ।
उत्तमप्रकृतिप्रायो रसः
शृङ्गार इष्यते ।। सूत्र ३.१८३ ।।
परोढां वर्जयित्वा तु
वेश्यां चाननुरागिणीं ।
आलम्बनं नायिकाः
स्युर्दक्षिणाद्याश्च नायकाः ।। सूत्र ३.१८४ ।।
चन्द्रचन्दननरोलम्बरुताद्युद्दीपनं
मतं ।
भ्रूविक्षेपकटाक्षादिरनुभावः
प्रकीर्तितः ।। सूत्र ३.१८५ ।।
त्यक्त्वौग्र्यमरणालस्यजुगुष्साव्यभिचारिणः
।
स्थायिभावो रतिः
श्यामवर्णोऽयं विष्णुदैवतः ।
यथा-- 'शून्यं वासगृहम्--' इत्यादि । अत्रोक्तस्वरूपः पतिः, उक्तस्वरूपा च बाला आलम्बनविभावौ ।
शून्यं वासगृहमुद्दीपनविभावः । चुम्बनमनुभावः । लज्जाहासौ व्यभिचारिणौ ।
एतैरभिव्यक्तः सहृदयविषयो
रतिभावः शृङ्गाररसरूपतां भजते ।
तद्भेदावाह-
विप्रलम्भोऽथ संभोग
इत्येष द्विविधो मतः ।। सूत्र ३.१८६ ।।
तत्र--
यत्र तु रतिः प्रकृष्टा
नाभीष्टमुपैति विप्रलम्भोऽसा ।
अभीष्टं नायकं नायिकां वा ।
स च
पूर्वरागमानप्रवासकरुणात्मकश्चतुर्धा स्यात् ।। सूत्र ३.१८७ ।।
तत्र
श्रवणाद्दर्शनाद्वापि
मिथः संरूढरागयोः ।
दशाविशेषो योऽप्राप्तौ
पूर्वरागः स उच्यते ।। सूत्र ३.१८८ ।।
श्रवणं तु भवेत्तत्र
दूतवन्दीसखीमुखात् ।
इन्द्रजाले च चित्रे च
साक्षात्स्वष्ने च दर्शनं ।। सूत्र ३.१८९ ।।
अभिलाषश्चिन्तास्मृतिगुणकथनोद्वेगसंप्रलापाश्च
।
उन्मादोऽथ व्याधिर्जडता
मृतिरिति दशात्र कामदशाः ।। सूत्र ३.१९० ।।
अभिलाषः स्पृहा चिन्ता
प्राप्त्युपायादिचिन्तनं ।
उन्मादश्चापरिच्छेदश्चेतनाचेतनेष्वपि
।। सूत्र ३.१९१ ।।
अलक्ष्यवाक्प्रलापः
स्याच्चेतसो भ्रमणाद्भृशं ।
व्याधिस्तु दीर्घनिः
श्वासपाण्डुताकृशतादयः ।। सूत्र ३.१९२ ।।
जडता हीनचेष्टत्वमङ्गानां
मनसस्तथा ।
शेषं स्पष्टं ।
क्रमेणोदाहरणानि--
'प्रेमार्द्राः प्रणयस्पृशः परिचयादुद्राढरागोदया-
स्तास्ता मुग्धदृशो
निसर्गमधुराश्चेष्टा भवेयुर्मयि ।
यास्वन्तः करणस्य
बाह्यकरणव्यापाररोधी क्षणा-
दाशंसापरिकल्पितास्वपि
भवत्यानन्दसान्द्रो लयः ।।'
अत्र मालतीसाक्षाद्दर्शनप्ररूढरागस्य
माधवस्याभिलाषः ।
'कथमीक्षे कुरङ्गाक्षीं साक्षाल्लक्ष्मीं मनोभुवः ।
इति चिन्ताकुलः कान्तो
निद्रां नैति निशीथिनीम् ।।'
अत्र कस्याश्चिन्नायिकाया
इन्द्रजालदर्शनप्ररूढरागस्य नायकस्य चिन्ता । इदं मम । 'मयि
सकपटम्ऽ--इत्यादौ नायकस्य स्मृतिः । नेत्रे खञ्जनगञ्जनेऽ--इत्यादौ गुणकथनं । 'श्वासान्मुञ्चतिऽ--इत्यादौ
उद्वेगः ।
'त्रिभागशेषासु निशासु च क्षमं निमील्य नेत्रे सहसा व्यबुध्यन ।
क्वः नीलकण्ठ
व्रजसीत्यलक्ष्यवागसत्यकण्ठार्पितबाहुबन्धना ।।'
अत्र प्रलापः ।
'भ्रातर्द्विरेफऽ--इत्यादौ उन्मादः । 'पाण्डु
क्षामं वदनं हृदयं सरसं तवालसं च वपुः । आवेदयति नितान्तं क्षेत्रियरोगं सखि
हृदन्तः ।।' अत्र व्याधिः । 'भिसणीअलसाणीए निहिअं सव्वं सुणिच्चलं अङ्गं । दीहो णीसासहरो एसो साहेइ जीऐत्ति
परं ।।' अत्र जडता । इदं मम ।
रसविच्छेदहेतुत्वान्मरणं
नैव वर्ण्यते ।। सूत्र ३.१९३ ।।
जातप्रायं तु तद्वाच्यं
चेतसाकाङ्क्षितं तथा ।
वर्ण्यतेऽपि यदि
प्रत्युञ्जीवनं स्यादढूरतः ।। सूत्र ३.१९४ ।।
तत्राद्यं यथा--
'शेफालिकां विदलितामवलोक्य तन्वी
प्राणान्कथंचिदपि
धारयितुं प्रभूता ।
आकर्ण्य संप्रति रुतं
चरणायुधानां
किं वा भविष्यति न वेद्मि
तपस्विनी सा ।।'
द्वितीयं यथा--
'रोलम्बाः परिपूरयन्तु हरितो भ्क्तंकारकोलाहलैर्--
मन्दं मन्दमुपैतु
चन्दनवनीजातो नभस्वानपि ।
माद्यन्तः कलयन्तु
चूतशिखरे केलीपिकाः पञ्चमं
प्राणाः
सत्वरमश्मसारकठिना गच्छन्तु गच्छन्त्वमी ।।'
ममैतौ ।
तृतीयं यथा--कादम्बर्यां
महश्वेतापुण्डरीकवृत्तान्ते । एष च प्रकारः करुणः विप्रलम्भविषय इति वक्ष्यामः ।
केचित्तु--
'नयनप्रीतिः प्रथमं चित्तासङ्गस्ततोऽथ संकल्पः ।
निद्राच्छेदस्तनुता
विषयनिवृत्तिस्त्रपानाशः ।।
उन्मादो मूर्च्छा
मृतिरित्येताः स्मरदशा दशैव स्यु ।' इत्याहुः ।
तत्र च--
आदौ वाच्यः स्त्रिया रागः
पुंसः पश्चात्तदिङ्गितैः ।
इङ्गितान्युक्तनि । यथा रत्नाववल्यां
सागरिकावत्सराजयोः ।
आदौ पुरुषानुरोगे
संभवत्यप्येवमधिकं हृदयङ्गमं भवति ।
नीली कुसुम्भं मञ्जिष्ठा
पूर्वरागोऽपि च त्रिधा ।। सूत्र ३.१९५ ।।
तत्र--
न चातिशोभते यन्नापैति
प्रेम मनोगतं ।
तन्नीलीरागमाख्यातं यथा
श्रीरामसीतयोः ।। सूत्र ३.१९६ ।।
कुसुम्भरागं
तत्प्राहुर्यदपैति च शोभते ।
मञ्जिष्ठारागमाहुस्तद्यन्नापैत्यतिशोभते
।। सूत्र ३.१९७ ।।
अथ मानः--
मानः कोपः स तु द्वेधा
प्रणयेर्ष्यासमुद्भवः ।
द्वयोः प्रणयमानः
स्यात्प्रमोदे सुमहत्यपि ।। सूत्र ३.१९८ ।।
प्रेम्णः
कुटिलगामित्वात्कोपो यः कारणं विना ।
द्वयोरिति नायकस्य नायिकायाश्च उभयोश्च
प्रणयमानो वर्णनीयः । उदाहरणं । तत्र नायकस्य यथा--
'अलिअपसुत्ता णिमिलिअच्छ देसु सुहा मज्भ्क्त ओआसं ।
गण्डपरिउम्बणापुलैअङ्ग ण
पुणो चिराइस्सं ।।'
नायिकाया यथा कुमारसंभवे
संध्यावर्णनावसरे ।
उभयोर्यथा--
'पणाकुविआणं देण्ह विं अलिअसुत्ताणां माणैल्लाणं ।
णिच्चलणिरुद्धणीसासदिण्णाण्णाणं
को मल्लो ।।'
अनुनयपर्यन्तासहत्वे त्वस्य न
विप्रलम्भभेदता, किन्तु संभोगसञ्चार्याख्यभावत्वं ।
यथा--
'भ्रूभङ्गे रचितेऽपि दृष्टिरधिकं सोत्कण्ठमुद्वीक्षते
रुद्धायामपि वाचि
सम्मितमिदं दग्धाननं जायते ।
कार्कश्यं गमितेऽपि चेतसि
तनू रोमाञ्चमालम्बते
दृष्टे निर्वहणं भविष्यति
कथं मानस्य तस्मिञ्जने ।।'
यथा वा--
'एकस्मिञ्शयने पराङ्मुखतया वीतोत्तरं ताम्यतो-
रन्योन्यस्य हृदि
स्थितेऽप्यनुनये संरक्षतोर्गौरवं ।
दंपत्योः
शनकैरपाङ्गबलनान्मिश्रीभवच्चक्षुषो-
र्भग्नो मानकलिः
सहासरभसव्यासक्तकण्ठग्रहः ।।'
प्रत्युरन्यप्रियासङ्गे
दृष्टेऽथानुमिते श्रुते ।। सूत्र ३.१९९ ।।
ईर्ष्या मानो
भवेत्स्त्रीणां तत्र त्वनुमितिस्त्रिधा ।
उत्स्वष्नायितभोगाङ्कगोत्रस्खलनसंम्भवा
।। सूत्र ३.२०० ।।
तत्र दृष्टे यथा--
'विनयति सुदृशो दृशोः परागं
प्रणयिनि कौसुममाननानिलेन
।
तदहितयुवतेरभीक्ष्णमक्ष्णो-
र्द्वयमपि रोषरजोभिरापुरूरे ।।'
संभोगचिह्नेनानुमिते यथा--
'नवनखपदमङ्गं गोपयस्यंशुकेन
स्थगयसि पुनरोष्ठं पाणिना
दन्तदष्टं ।
प्रतिदिशमपरस्त्रीसङ्गशंसी
विसर्प-
न्नपवरिमलगन्धः केन शक्यो
वरीतुम् ।।'
एवमन्यदपि ।
साम भेदोऽथ दानं च
नत्युपेक्षे रसान्तरं ।
तद्भङ्गाय पतिः
कुर्यात्षडुपायानिति क्रमात् ।। सूत्र ३.२०१ ।।
तत्र प्रियवचः साम
भेदस्तत्सख्युपार्जनं ।
दानं व्याजेन भूषादेः
पादयोः पतनं नतिः ।। सूत्र ३.२०२ ।।
सामादौ तु परिक्षीणो
स्यादुपेक्षावधीरणं ।
रभसत्रासहर्षादेः
कोपभ्रंशो रसान्तरं ।। सूत्र ३.२०३ ।।
यथा-- 'नो चाटुश्रवणं कृतम्ऽ--इत्यादि (१२९
पृदृ) । अत्र सामादयः पञ्च सूचिताः । रसान्तरमूह्यं ।।
अथ प्रवासः--
प्रवासो भिन्नदेशित्वं
कार्याच्छापाच्च संभ्रमात् ।
तत्राङ्गचेलमालिन्यमेकवेणीधरं
शिरः ।। सूत्र ३.२०४ ।।
निः
श्वासोच्छ्वासरुदितभूमिपातादि जायते ।
किञ्च--
अङ्गेष्वसौष्ठवं तापः
पाण्डुता कृशतारुचिः ।। सूत्र ३.२०५ ।।
अधृतिः
स्यादनालम्बस्तमनयोन्मादमूर्च्छनाः ।
मृतिश्चेति क्रमाज्ज्ञेया
दश स्मरदशा इह ।। सूत्र ३.२०६ ।।
असौष्ठवं
मलापत्तिस्तापस्तु विरहज्वरः ।
अरुचिर्वस्तुवैराग्यं
सर्वत्रारागिताधृतिः ।। सूत्र ३.२०७ ।।
अनालम्बनता चापि शून्यता
मनसः स्मृता ।
तन्मयं तत्प्रकाशो हि
बाह्याभ्यन्तरतस्तथा ।
शेषं स्पष्टं ।
एकदेशतो यथा मम तातपादानां --
'चिन्ताभिः स्तिमितं मनः, करतले लीना कपोलस्थली,
प्रत्यूषक्षणदेशपाण्डु वदनं श्वासैकखिन्नोऽधरः ।
अम्भः
शीकरपद्मिनीकिसलयैर्नापैति तापः शमं,
कोऽस्याः
प्रार्थितदुर्लभोऽस्ति सहते दीनां दशामीदृशीम् ।।'
भावी भवन्भूत इति त्रिधा
स्यात्तत्र कार्यजः ।। सूत्र ३.२०८ ।।
कार्यस्य बुद्धिपूर्वकत्वात्त्रैविध्यं ।
तत्र भावी यथा मम--
'यामः सुन्दरि, याहि पान्थ, दयिते शोकं वृथा मा कृथाः,
शोकस्ते गमने कुतो मम ततो
वाष्पं कथं मुञ्चसि ।
शीघ्रं न व्रजसीति मां
गमयितुं कस्मादियं ते त्वरा,
भूयानस्य सह त्वया
जिगमिषोर्जोवस्य मे संभ्रमः ।।'
भवन्यथा--
'प्रस्थानं वबयैः कृतं, प्रियसखैरस्त्रैजस्त्रं गतं,
धृत्या न क्षणमासितं, व्यवसितं चित्तेन गन्तुं पुरः ।
यातुं निश्चितचेतसि
प्रियतमे सर्वे समं प्रस्थिता
गन्तव्ये सति जीवित
प्रियसुहृत्सार्थः किमु त्यज्यते ।।'
भूतो यथा-- 'चिन्ताभिः स्तिमितम्-ऽइत्यादि (२००
पृदृ) शापद्यथा-- 'तां जानीयाः--ऽइत्यादि (१३० पृदृ) संभ्रमो दिव्यमानुषनिर्घातोत्पातादिजः ।
यथा--विक्रमोर्वश्यामुर्वशीपुरूरवसोः ।
अत्र
पूर्वरागोक्तानामभिलाषादीनामत्रोक्तानां चाङ्गासौष्ठवादीनामपि
दशानानुभयेषामप्युभयत्र सम्भवेऽपि चिरन्तनप्रसिद्ध्या विविच्य प्रतिपादनं ।
अथ करुणविप्रलम्भः--
यूनोरेकतरस्मिन्गतवति
लोकान्तरं पुनार्लभ्ये ।
विमनायते यदैकस्तदा
भवेत्करुणविप्रलम्भाख्यः ।। सूत्र ३.२०९ ।।
यथा--कादम्बर्यां
तुण्डरीकमहाश्वेतावृत्तान्ते ।
पुनरलभ्ये शरीरान्तरेण बालभ्ये तु करुणाख्य
एव रसः । किञ्चात्राकाशसारस्वतीभाषानन्तरमेव शृङ्गारः, सगमप्रत्याशाया रतेरुद्भवात् । प्रथमं तु करुण एव, इत्यभियुक्ता मन्यन्ते । यच्चात्र 'सङ्गमप्रत्याशानन्तरमपि भवतो
विप्रलम्भशृङ्गारस्य प्रवासाख्यो भेद एव' इति केचिदाहुः, तदन्ये 'मरणरूपविशेषसंभवात्तद्भिन्नमेव' इति मन्यन्ते । अथ संभोगः--
दर्शनस्पर्शनादीनि
निषेवेते विलासिनौ ।
यत्रानुरक्तावन्योन्यं
संभोगोऽयमुदाहृतः ।। सूत्र ३.२१० ।।
आदिशब्दादन्योन्याधरपानचुम्बनादयः । यथा-- 'शून्यं
वासगृहम्--' (२२ पृदृ) इत्यादौ ।
सख्यातुमशक्यतया
चुम्बनपरिरम्भणादिवहुभेदात् ।
अयमेक एव धीरैः कथितः
संभोगशृङ्गारः ।। सूत्र ३.२११ ।।
तत्र स्यादृतुषट्कं
चन्द्रादित्यौ तथोदयास्तमयः ।
जलकेलिवनविहारप्रभातमधुपानयामिनीप्रभृतिः
।। सूत्र ३.२१२ ।।
अनुलेपनभूषाद्या वाच्यं
शुचि मेध्यमन्यच्च ।
तथा च भरतः-- 'यत्किञ्चिल्लोके
शुचि मेध्यमुज्ज्वलं दर्शनीयं वा तत्सर्वं शृङ्गारेणोपमीयते (उपयुज्यते च)' इति ।
किञ्च--
कथितश्चतुर्विधोऽसावानन्तर्यात्तु
पूर्वरागादेः ।। सूत्र ३.२१३ ।।
यदुक्तम्--
'न बिना विप्रलम्भेन संभोगः पुष्टिमश्नुते ।
कषायिते हि वस्त्रादौ
भूयान्रागो विवर्धते ।।' इति ।
तत्र पूर्वरागानन्तरं संभोगो यथा
कुमारसम्भवे पार्वतीपरमेश्वरयोः । प्रवासानन्तरं सम्भोगो यथा मम तातपादानाम्--
'क्षेमं ते ननु पक्ष्मलाक्षि - किसां खेमं महङ्गं दिढं,
एतादृक्कृशता कुतः तुह
पुणो पुट्ठं सरीरं जदो ।
केनाहं पृथुलः प्रये -
पणैणीदेहस्स सम्मेलणात्,
त्वत्तः सुभ्रु न कपि मे, जै इदं खेमं कुदो पुच्छसि ।।'
एवमन्यत्राप्यूह्यं ।
अथ हास्यः--
विकृताकारवाग्वेषचेष्टादेः
कुहकाद्भवेत् ।
हास्यो हाससथायिभावः
श्वेतः प्रथमदैवतः ।। सूत्र ३.२१४ ।।
विकृताकारवाक्चेष्टं
यमालोक्य हसेज्जनः ।
तमत्रालम्बनं
प्राहुस्तच्चेष्टोद्दीपनं मतं ।। सूत्र ३.२१५ ।।
अनुभावोऽक्षसङ्कोचवदनस्मेरतादयः
।
निद्रालस्यावहित्थाद्या
अत्र स्युर्व्यभिचारिणः ।। सूत्र ३.२१६ ।।
ज्येष्ठानां स्मितहसिते
मध्यानां विहसितावहसिते च ।
नीचानामपहसितं तथातिहसितं
तदेष षड्भेदः ।। सूत्र ३.२१७ ।।
ईषद्विकासिनयनं स्मितं
स्यात्स्पन्दिताधरं ।
किञ्चिल्लक्ष्यद्विजं
तत्र हसितं कथितं बुधैः ।। सूत्र ३.२१८ ।।
मधुरस्वरं विहसितं
सांसशिरः कम्पमवहसितं ।
अपहसितं सास्त्राक्षं
विक्षिप्ताङ्गं च भवत्यतिहसितं ।। सूत्र ३.२१९ ।।
यथा--
'गुरोगिरः पञ्चदिनानधीत्य वेदान्तशास्त्राणि दिनत्रयं च ।
अमी समाघ्राय च
तर्कवादान्समागताः कुक्कुटमिश्रपादाः ।।'
अस्य लटकमेलकप्रभृतिषु परिपोषो द्रष्टव्यः ।
अत्र च--
यस्य हासः स चेत क्वापि
साक्षान्नैव निबध्यते ।
तथाष्येष
विभावादिसामर्थ्यादुपलभ्यते ।। सूत्र ३.२२० ।।
अभेदेन
विभावादिसाधारण्यात्प्रतीयते ।
सामाजिकैस्ततो
हास्यरसोऽयमनुभूयते ।। सूत्र ३.२२१ ।।
एवमन्येष्वपि रसेषु बोद्धव्यं । अथ करुणः--
इष्टनाशादनिष्टाप्तेः
करुणाख्यो रसो भवेत् ।
धीरैः कपोतवर्णोऽयं कथितो
यमदैवतः ।। सूत्र ३.२२२ ।।
शोकोऽत्र स्थायिभावः
स्याच्छोच्यमालम्बनं मतं ।
तस्य दाहादिकावस्था
भवेदुद्दीपनं पुनः ।। सूत्र ३.२२३ ।।
अनुभावा
दैवनिन्दाभूपातक्रन्दितादयः ।
वैवर्ण्योच्छ्वासनिः
श्वासस्तम्भप्रलपनानि च ।। सूत्र ३.२२४ ।।
निर्वेदमोहापस्माख्याधिग्लानिस्मृतिश्रमाः
।
विषादजडतोन्मादचिन्ताद्या
व्यभिचारिणः ।। सूत्र ३.२२५ ।।
शोच्यं विनष्टबन्धुप्रभृति । यथा मम
राघवविलासे--
'विपिने क्व जटानिबन्धनं तव चेदं क्व मनोहरं वपुः ।
अनयोर्घटना विधेः स्फुटं
ननु खड्गेन शिरीषकर्त्तनम् ।।'
अत्र हि रामवनवासजनितशोकार्त्तस्य दशरथस्य
दैवनिन्दा । एवं बन्धुवियोगविभवनाशादावप्युदाहार्यं । परिपोषस्तु महाभारते
स्त्रीपर्वणि द्रष्टव्यः ।
अस्य
करुणविप्रलम्भाद्भेदमाह--
शोकस्थायितया भिन्नो
विप्रलम्भादयं रसः ।
विप्रलम्भे रतिः स्थायी
पुनः संभोगहेतुकः ।। सूत्र ३.२२६ ।।
अथ रौद्रः--
रौद्रः क्रोधस्थायिभावो
रक्तो रुद्राधिदैवतः ।
आलम्बनमरिस्तत्र
तच्चेष्चोद्दीपनं मतं ।। सूत्र ३.२२७ ।।
मुष्टिप्रहारपातनविकृतच्छेदावदारणैश्चैव
।
संग्रामसंभ्रमाद्यैरस्योद्दीप्तिर्भवेत्प्रौढा
।। सूत्र ३.२२८ ।।
भ्रविभङ्गौष्ठनिर्देशबाहुस्फोटनतर्जनाः
।
आत्मावदानकथनमायुधोत्क्षेपणानि
च ।। सूत्र ३.२२९ ।।
अनुभावास्तथाक्षेपक्रूरसंदर्शनादयः
।
उग्रतावेगरोमाञ्चस्वेदवेपथवो
मदः ।। सूत्र ३.२३० ।।
मोहामर्षादयस्तत्र भावाः
स्युर्व्यभिचारिणः ।
यथा--
'कृतमनुमतं दृष्टं वा यैरिदं गुरुपातकं
मनुजपशुभिर्निर्मर्यादैर्भवद्भिरुदायुधैः
।
नरकरिपुणा सार्धं तेषां
सभीमकिरीटिना-
मयमहमसृङ्मेदोमांसैः
करोमि दिशां बलिम् ।।'
अस्य युद्धवीराद्भेदमाह--
रक्तास्येनेत्रता चात्र
भेदिनी युद्धवीरतः ।। सूत्र ३.२३१ ।।
अथ वीरः--
उत्तमप्रकृतिर्वोर
उत्साहस्थायिभावकः ।
महेन्द्रदैवतो
हेमवर्णोऽयं समुदाहृतः ।। सूत्र ३.२३२ ।।
आलम्बनविभावास्तु
विजेतव्यादयो मताः ।
विजेतव्यादिचेष्टाद्यास्तस्योद्दीपनरूपिणः
।
अनुभावास्तु तत्र स्युः
सहायान्वेषणादयः ।। सूत्र ३.२३३ ।।
सञ्चारिणास्तु
धृतिमतिगर्वस्मृतितर्करोमाञ्चाः ।
स च दानदर्मयुद्धैर्दयया
च समन्वितश्चतुर्धा स्यात् ।। सूत्र ३.२३४ ।।
स च वीरो दानवीरो धर्मवीरो युद्धवीरो
दयावीरश्चेति चतुर्विधः । तत्र दानवीरो यथा परशुरामः--
'त्यागः सप्तसमुद्रमुद्रितमहीनिर्व्याजदानावधिः' इति ।
अत्र परशुरामस्य त्यागे उत्साहः स्थायिभावः, संप्रदानभूतब्राह्मणैरालम्बनविभावैः
सत्त्वाध्यवसायादिभिश्चोद्दीपनविभावैविभावितः, सर्वस्वत्यागादिभिरनुभावैरनुभावितो, हर्षधृत्यादिभैः संचारिभिः पुष्टिं नीतो दानवीरतां भजते ।
धर्मवीरो यथा
युधिष्ठिरः--
'राज्यं च वसु देहश्च भार्या भ्रातृसुताश्च ये ।
यच्च लोके ममायत्तं
तद्धर्माय सदोद्यतम् ।।'
युद्धवीरो यथा श्रीरामचन्द्रः--
भो लङ्केश्वर दीयतां
जनकजा रामः स्वयं याचते
कोऽयं ते मतिविभ्रमः स्मर
नयं नाद्यापि किंचिद्रतं ।
नैवं
चेत्खरदूषणत्रिशिरसां कण्ठासृजा पङ्किलः
पत्त्री नैष सहिष्यते मम
धनुर्ज्याबन्धबन्धूकृतः ।।'
दयावीरो यथा जीमूतवाहनः--
'शिरामुखैः स्यन्दत एव रक्तमद्यापि
देहे मम मांसमस्ति ।
तृप्तिं न पश्यामि तवापि तावत्किं
भक्षणात्त्वं विरतो गरुत्मन् ।
एष्वपि विभावादयः पूर्वोदाहरणवदूह्याः ।
अथ भयानकः--
भयानको भयस्थायिभावो
भूताधिदैवतः ।'
स्त्रीनीचप्रकृतिः कृष्णो
मतस्तत्त्वविशारदैः ।। सूत्र ३.२३५ ।।
यस्मादुत्पद्यते
भीतिस्तदत्रालम्बनं मतं ।
चेष्टा घोरतरास्तस्य
भवेदुद्दीपनं पुनः ।। सूत्र ३.२३६ ।।
अनुभावोऽत्र
वैवर्ण्यगद्रदस्वरभाषणं ।
प्रलयस्वेदरोमाञ्चकम्पदिक्प्रेक्षणादयः
।। सूत्र ३.२३७ ।।
जुगुष्सावेगसंमोहसंत्रासग्लानिदीनताः
।
शङ्कापस्मारसम्भ्रान्तिमृत्य्वाद्या
व्यभिचारिणाः ।। सूत्र ३.२३८ ।।
यथा-- 'नष्टं वर्षवरैः--' इत्यादि (१०५ पृदृ) अथ बीभत्सः--
जुगुष्सास्थायिभावस्तु
बीभत्सः कथ्यते रसः ।
नीलवर्णो
महाकालदैवतोऽयमुदाहृतः ।। सूत्र ३.२३९ ।।
दुर्गन्धमांसरुंधिरमेदां
स्यालम्बनं मतं ।
तत्रैव
कृमिपाताद्यमुद्दीपनमुदाहृतं ।। सूत्र ३.२४० ।।
निष्ठीवनास्यवलननेत्रसङ्कोचनादयः
।
अनुभावास्तत्र मतास्तथा
स्युर्व्यभिचारिणः ।। सूत्र ३.२४१ ।।
माहोऽपस्मार आवेगो
व्याधिश्च मरणादयः ।
यथा--
'उत्कृत्योत्कृत्य कृत्तिं प्रथममथ पृथूच्छोथभूयांसि मांसा-
न्यंसस्फिक्पृष्ठपिण्डाद्यवयवसुलभान्युग्रपूतीनि
जग्ध्वा ।
आर्तः पर्यस्तनेत्रः
प्रकटितदशनः प्रेतरङ्कः करङ्का-
दङ्कस्थादस्थिंस्थं
स्थपुटगतमपि क्रव्यमध्यग्रमत्ति ।।'
अथाद्भुतः--
अद्भुतो विस्मयस्थायिभावो
गन्धर्वदैवतः ।। सूत्र ३.२४२ ।।
पीतवर्णो वस्तु
लोकातिगामालम्बनं मतं ।
गुणानां तस्य महिमा
भवेदुद्दीपनं पुनः ।। सूत्र ३.२४३ ।।
स्तम्भः स्वेदोऽथ
रोमाञ्चगद्रदस्वरसंभ्रमः ।
तथा नेत्रविकासाद्या
अनुभावाः प्रकीर्तिताः ।। सूत्र ३.२४४ ।।
वितर्कावेगसंभ्रान्तिहर्षाद्या
व्यभिचारिणः ।
यथा--
'दोर्दण्डाञ्चितचन्द्रशेखरधनुर्दण्डावभङ्गोद्यत--
ष्टंकारध्वनिरार्यबालचरितप्रस्तावनाडिण्डिमः
।
द्राक्पर्यस्तकपालसंपुटमिलद्ब्रह्माण्डभाण्डोदर-
भ्राम्यत्पिण्डितचण्डिमा
कथमहो नाद्यापि विश्राम्यति ।।'
अथ शान्तः--
शान्तः शमस्थयिभाव
उत्तमप्रकृतिर्मतः ।। सूत्र ३.२४५ ।।
कुन्देन्दुसुन्दरच्छायः
श्रीनारायणदैवतः ।
अनित्यत्वादिनाशेषवस्तुनिः
सारता तु या ।। सूत्र ३.२४६ ।।
परमात्मस्वरूपं वा
तस्यालम्बनमिष्यते ।
पुण्याश्रमहरिक्षेत्रतीर्थरम्यवनादयः
।। सूत्र ३.२४७ ।।
महापुरुषसङ्गाद्यास्तस्योद्दीपनरूपिणः
।
रोमाञ्चाद्याश्चानुभावास्तथा
स्युर्व्यभिचारिणः ।। सूत्र ३.२४८ ।।
निर्वेदहर्षस्मरणमतिभूतदयादयः
।
यथा--
'रथ्यान्तश्चरतस्तथा धृतजरत्कन्थालवस्याध्वगैः
सत्रासं च सकौतुकं च सदयं
दृष्टस्य तैर्नागरैः ।
निर्व्याजीकृतचित्सुधारसमुदा
निद्रायमाणस्य मे
निःशङ्कः करटः कदा
करपुटीभिक्षां विलुण्ठिष्यति ।।'
पुष्टिस्तु महाभारतादौ द्रष्टव्या ।
अस्य दयावीरादेः
सकाशाद्भेदमाह--
निरहङ्काररूपत्वाद्दयावीरादिरेष
नो ।। सूत्र ३.२४९ ।।
दयावीरादौ हि नागानन्ददौ जीमूतवाहनादेरन्तरा
मलयवत्याद्यनुरागादेरन्ते च विद्याधरचक्रवतित्वाद्याप्तेर्दर्शनादहङ्कारोपशमो न
दृश्यते । शान्तस्तु सर्वाकारेणाहङ्कारप्रशमैकरूपत्वान्न तत्रांन्तर्भावमर्हति ।
ततश्च नागानन्दादेः
शान्तरसप्रधानत्वमपास्तं । ननु--
'न यत्र दुःखं न सुखं न चिन्ता न द्वेषरागौ न च कचिदिच्छा ।
रसः स शान्तः कथितो
मनीन्द्रैः सर्वेषु भावेषु समप्रमाणः ।।'
इत्येवंरूपस्य शान्तस्य
मोक्षावस्थायामेवात्मस्वरूपापत्तिलक्षणायां प्रादुर्भावात्तत्र
सञ्चार्यादीनामभावात्कथं रसत्वमित्युच्यते--
युक्तवियुक्तदशायामवस्थितो
यः शमः स एव यतः ।
रसतामेति
तदस्मिन्सञ्चार्यादेः स्थितिश्च न विरुद्धा ।। सूत्र ३.२५० ।।
यश्चास्मिन्सुखाभावोऽप्युक्तस्तस्य
वैषयिकसुखपरत्वान्न विरोधः ।
उक्तं हि- 'यच्च कामसुखं लोके यच्च दिव्यं
महत्सुखं ।
तृष्णाक्षयसुखस्यैते
नार्हतः षोडशीं कलाम् ।।'
'सर्वाकारमहङ्काराहितत्वं ब्रजन्ति चेत् ॥'
अत्रान्तर्भावमर्हन्ति
दयावीरादयस्तथा ।।'
आदिशब्दाद्धर्मवीरदानवीरदेवताविषयरतिप्रभृतयः ।
तत्र देवताविषया रतिर्यथा--
'कदा वाराणस्यामिह सुरधुनीरोधसि वस-
न्वसानः कौपीनं शिरसि
निदधानोऽञ्जलिपुटं ।
अये गौरीनाथ त्रिपुरहर
शंभो त्रिनयन
प्रसीदेति
क्रोशन्निमिषमिव नेष्यामि दिवसान् ।।'
अथ मुनीन्द्रसंमतो वत्सलः--
स्फुटं चमत्कारितया
वत्सलं च रसं विदुः ।
स्थायी वत्सलतास्नेहः
पुत्राद्यालम्बनं मतं ।। सूत्र ३.२५१ ।।
उद्दीपनानि तच्चेष्टा
निद्याशौर्यदयादयः ।
आलिङ्गनाङ्गसंस्पर्शशिरश्चुम्बनमीक्षणं
।। सूत्र ३.२५२ ।।
पुलकानन्दवाष्पाद्या
अनुभावाः प्रकीर्तिताः ।
सञ्चारिणोऽनिष्टशङ्काहर्षगर्वादयो
मताः ।। सूत्र ३.२५३ ।।
पद्मगर्भच्छविर्वर्णो
दैवतं लोकमातरः ।
यथा--
'यदाह धात्र्या प्रथमोदितं वचो ययौ
तदीयामवलम्ब्य चाङ्गलीं ।
अभूच्च नम्रः प्रणिपातशिक्षया पितुर्मुदं
तेन ततान सोर्ऽभकः ।।'
एतेषां च रसानां परस्परविरोधमाह--
आद्यः
करुणबीभत्सरौद्रवीरभयानकैः ।। सूत्र ३.२५४ ।।
भयानकेन करुणोनापि हास्यो
विरोधभाक् ।
करुणो
हास्यशृङ्गारसाभ्यामपि तादृशः ।। सूत्र ३.२५५ ।।
रौद्रस्तु
हास्यशृङ्गरभयानकरसैरपि ।
भयानकेन शान्तेन तथा
वीररसः स्मृतः ।। सूत्र ३.२५६ ।।
शृङ्गारवीरराद्राख्यहास्यशान्तैर्भयानकः
।
शान्तस्तु
वीरशृङ्गाररौद्रहास्यभयानकैः ।। सूत्र ३.२५७ ।।
शृङ्गारेण तु बीभत्स
इत्याख्याता विरोधिता ।
आद्यः शृङ्गारः । एषां च समावेशप्रकारा
वक्ष्यन्ते
कुतोऽपि कारणात्क्वापि
स्थिरतामुपयन्नपि ।। सूत्र ३.२५८ ।।
उन्मादादिर्न तु स्थायी न
पात्रे स्यैर्यमेति यत् ।
यथा विक्रमोर्वश्यां चतुर्थेऽङ्के पुरूरवस
उन्मादः ।
रसभावौ तदाभासौ भावस्य
प्रशमोदयौ ।। सूत्र ३.२५९ ।।
सन्धिः शबालता चेति
सर्वेऽपि रसनाद्रसाः ।
रसनधर्मयोगित्वाद्भावादिष्वपि
रसत्वमुपचारादित्यभिप्रायः ।
भावादय उच्यन्ते--
सञ्चारिणः प्रधानानि
देवादिविषया रतिः ।। सूत्र ३.२६० ।।
उद्बुद्धमात्रः स्थायी च
भाव इत्यभिधयते ।
'न भावहीनोऽस्ति रसो न भावो रसवजितः ।
परस्परकृता सिद्धिरनयो
रसभावयोः ।।'
इत्युक्तदिशा परमालोचनया
परमविश्रान्तिस्थानेन रसेन सहैव वर्तमाना अपि राजानुगतविवाहप्रवृत्तभृत्यवदापाततो
यत्र प्रधान्येनाभिव्यक्ता व्यभिचारिणो देवमुनिगुरुनृपादिवषया च
रतिरुद्बुद्धमात्रा विभावादिभिरपरिपुष्टतया रसरूपतामनापद्यमानाश्च स्थायिनो भावा
भावशब्दवाच्याः । तत्र व्यभिचारी यथा-- 'एवंवादिनि देवर्षौ--ऽइत्यादि(१७० पृ.)
। अत्रावहित्था ।
देवविषया रतिर्यथा मुकुन्दमालायाम्--
'दिवि वा भुवि वा ममास्तु वासो नरके वा
नरकान्तक प्रकामं ।
अवधीरितशारदारविन्दौ चरणौ ते मरणोऽपि
चिन्तयामि ।।'
मुनिविषया रतिर्यथा--
'विलोकनेनैव तवामुना मुने कृतः
कृतार्थोऽस्मि निबर्हितांहसा ।
तथापि शुश्रषुरहं गरीयसीर्गिरोऽथवा श्रेयसि
केन तृप्यते ।।'
राजविषया रतिर्यथा मम--
'त्वद्वाजिराजिनिर्धूतधूलीपटलपङ्किलां ।
न धत्ते शिरसा गङ्गां
भूरिभारभिया हरः ।।'
एवमन्यत् ।
उद्बुद्धमात्रस्थायिभावो यथा--
'हरस्तु किंचित्परिवृत्तधैर्यश्चन्द्रोदयारम्भ इवाम्बुराशिः ।
उमामुखे बिम्बफलाधरोष्ठे
व्यापारयामास विलोचनानि ।।'
अत्र पार्वतीविषया भगवतो रतिः ।
ननूक्तं
प्रपाणकरसवद्विभावादीनामेकोऽत्राभासो रस इति ।
तत्र सञ्चारिणः
पार्थक्याभावात्कथं प्राधान्येनाभिव्यक्तिरित्युच्यते--
यथा मरिचखण्डादेरेकीभावे
प्रपाणके ।। सूत्र ३.२६१ ।।
उद्रेकः कस्यचित्क्वापि
तथा सञ्चारिणो रसे ।
अथ रसाभासभावाभासौ--
अनौचित्यप्रवृत्तत्व
आभासो रसभावयोः ।। सूत्र ३.२६२ ।।
अनौचित्यं चात्र रसानां
भारतादिप्रणीतलक्षणानां सामग्रीरहितत्वे एकदेशयोगित्वोपलक्षणपरं बोध्यं ।
तच्च बालव्युत्पत्तये
एकदेशतो दर्श्यते--
उपनायकसंस्थायां
मुनिगुरुपत्नीगतायां च ।
बहुनायकविषयायां रतौ
तथानुभयनिष्ठायां ।। सूत्र ३.२६३ ।।
प्रतिनायकनिष्ठत्वे
तद्वदधमपात्रतिर्यगादिगते ।
शृङ्गारेऽनौचित्यं रौद्रे
गुर्वादिगतकोपे ।। सूत्र ३.२६४ ।।
शान्ते च हीननिष्ठे, गुर्वाद्यलम्बने हास्ये ।
व्रह्मवधाद्युत्साहेऽधमपात्रगते
तथा वारे ।। सूत्र ३.२६५ ।।
उत्तमपात्रगतत्वे भयानके
ज्ञेयमेवन्यत्र ।
तत्र रतेरुपनायकनिष्ठत्वे यथा मम--
'स्वामी मुग्धतरो वनं घनमिदं
बालाहमेकाकिनी
क्षोणीमावृणुते तमालमलिनच्छाया तमः
सन्ततिः ।
तन्मे सुन्दर मुञ्च, कृष्ण सहसा वर्त्मेति गोप्या गिरः
श्रुत्वा तां परिरभ्य मन्मथकलासक्तो
हरिः पातु वः ।।'
बहुनायकनिष्ठत्वे यथा--
'कान्तास्त एव भुवनत्रितयेऽपि मन्ये
येषां कृते सुतनु
पाणडुरयं कपोलः ।'
अनुभयनिष्ठत्वे यथा--मालतीमाधवे नन्दनस्य
मालत्यां ।
'पश्चादुभयनिष्ठत्वेऽपि
प्रथममेकनिष्ठत्वे रतेराभासत्वम्' इति श्रीमल्लोचनकाराः ।
तत्रोदाहरणं यथा--रत्नावल्यां सागरिकाया
अन्योन्यसंदर्शनात्प्राग्वत्सराजे रतिः ।
प्रतिनायकनिष्ठत्वे यथा--इयग्रीवव धे
हयग्रीवस्य जलक्रीडावर्णने ।
अधमपात्रगतत्वे यथा--
'जघनस्थलनद्धपत्रवल्ली गिरिमल्लीकुसुमावनि कापि भिल्ली ।
अवचित्य गिरौ पुरो
निषण्णा स्वकचानुत्कचयाञ्चकार भर्त्रा ।।'
तिर्यगादिगतत्वे यथा--
'मल्लीमतल्लीषु वनान्तरेषु वल्ल्यन्तरे वल्लभमाह्वयन्ती ।
चञ्चद्विपञ्चीकलनादभङ्गीसंगीतमङ्गीकुरुते
स्म भृङ्गी ।।'
आदिशब्दत्तापसादयः ।
रौद्राभासो यथा--
'रक्तोत्फुल्लविशाललोलनयनः कम्पोत्तराङ्गो मुहुर्-
मुक्त्वा कर्णमपेतभीर्धृ
तधनुर्बाणो हरेः पश्यतः ।
आध्मातः कटुकोक्तिभिः
स्वमसकृद्दोविक्रमं कीर्तय-
न्नंसास्फोटपटुर्युधिष्ठिरमसौ
इन्तुं प्रविष्टोर्ऽजुनः ।।'
भयानकाभासो यथा--
'अशक्नुवन्सोढुमधीरलोचनः
सहस्त्ररश्मेरिव यस्य दर्शनं ।
प्रविश्य हेमाद्रिगुहागृहान्तरं निनाय
विभ्यद्दिवसानि कौशिकः ।।'
स्त्रीनीचविषयमेव हि भयं रसप्रकृतिः ।
एवमन्यत्र ।
भावाभासो लज्जादिके तु
वेश्यादिविषये स्यात् ।। सूत्र ३.२६६ ।।
स्पष्टं ।
भावस्य शान्तावुदये
संधिमिश्रितयोः क्रमात् ।
भावस्य शान्तिरुदयः संधिः
शबलता मता ।। सूत्र ३.२६७ ।।
क्रमेण यथा--
'सुतनु जहिहि कोपं पश्य पादानतं मां
न खलु तव कदाचित्कोप
एवंविधोऽभूत् ।
इति निगदति नाथे
तिर्यगामीलिताक्ष्या
नयनजलमनल्पं मुक्तमुक्तं
न किञ्चित् ।।'
अत्र बाष्पमोचनेनेर्ष्याख्यसञ्चारिभावस्य
शमः ।
चरणपतनप्रत्याख्यानात्प्रसादपराङ्मुखे
निभृतकितवाचारेत्युक्त्वा
रुषा परुषीकृते ।
व्रजति रमणो निः
श्वस्योच्चौ स्तनस्थितहस्तया
नयनसलिलच्छन्ना दृष्टिः
सखीषु निवेशिता ।।'
अत्र विषादस्योदयः ।
'नयनयुगासेचनकं मानसवृत्त्याप दुष्प्रापं ।
रूपमिदं मदिराक्ष्या
मदयति हृदयं दुनोति चमे ।।'
अत्र हर्षविषादयोः संधिः ।
'क्वाकार्यं , शशलक्ष्मणः क्व च कुलं, भूयोऽपि दृश्यन्ते सा,
दोषाणां प्रशमाय मे श्रुतमहो, कोपेऽपि कान्तं मुखं ।
किं वक्ष्यन्त्यपकल्मषा कृतधियः, स्वप्नेऽपि सा दुर्लभा
चेतः स्वास्थ्यमुपैहि, कः खलु युवा धन्योऽधरं धास्यति ।।'
अत्र
वितकारैत्सुक्यमतिस्मरणशङ्कादैन्यधूतिचिन्तानां शबलता ।
इति साहित्यदर्पणे रसादिनिरूपणो नाम तृतीयः परिच्छेदः ।
