 |
| Sahitya darpan navam parichchhed (chapter 9) |
अथोद्देशक्रमप्राप्तमलङ्कारनिरूपणं
बहुवक्तव्यत्वेनोल्लङ्घ्य रीति
माह---
पदसंघटना रीतिरङ्गसंस्थाविरोषवत् ।
उपकर्त्रो रसादीनां---
रसादीनामर्थाच्छब्दार्थशरीरस्य काव्यस्यात्मभूतानां ।
---सा पुनः स्याच्चतुर्विधा ।। सूत्र ९.१
।।
वैदर्भो चाथ गौडी च पाञ्चाली लाटिका तथा ।
सा रीतिः । तत्र---
माधुर्यव्यञ्जकेर्वर्णै रचना ललितात्मिका ।। सूत्र ९.२ ।।
अवृत्तिरल्पवृत्तिर्वा वैदर्भो रीतिरिष्यते ।
यथा---'अनङ्गमङ्गलभुवः--' इत्यादि ।
रुद्रटस्त्वाह---
'असमस्तैकसमस्ता युक्ता दशभिर्गुणैश्च
वैदर्भो ।
वर्गद्वितीयबहुला स्वल्पप्राणाक्षरा च सुविधेया ।।'
अत्र
दशगुणास्तन्मतोक्ताः श्लेषादयः ।
ओजः प्रकाशकैर्वणैर्बन्ध आडम्बरः पुनः ।। सूत्र ९.३ ।।
समासबहुला गौडी---
यथा---'चञ्चद्भुज--' इत्यादि ।
पुरुषोत्तमस्त्वाह---
'बहुतरसमासयुक्ता सुमहाप्राणाक्षरा च
गौडीया ।
रीतिरनुप्रासमहिमपरतन्त्रा स्तोकवाक्या च ।।'
---वर्णैः शेषैः पुनर्द्वयोः ।
समस्तपञ्चषपदो बन्धः पाञ्चालिका मता ।। सूत्र ९.४ ।।
द्वयोर्वैदर्भोगौड्योः ।
'मधुरया
मधुबोधितमाधवीमधुसमृद्धिसमेधितमेधया ।
मधुकराङ्गनया मुहुरुन्मदध्वनिभृता निभृताक्षरमुज्जगे ।।'
भोजस्त्वाह---
'समस्तपञ्चषपदामोजः कान्तिसमन्वितां ।
मधुरां सुकुमारां च पाञ्चालीं कवयो विदुः ।।'
यथा---
लाटी तु रीतिर्वैदर्भोपाञ्चाल्योरन्तरे स्थिता ।
'अयमुदयति मुद्राभञ्जनः पद्मिनीना-
मुदयगिरिवनालीबालमन्दारपुष्पं ।
विरहविधुरकोकद्वन्द्वबन्धुविभिन्द-
न्कुपितकपिकपोलक्रोडताम्रस्तमांसि ।।'
कश्चिदाह---
'मृदुपदसमाससुभगा युक्तैर्वर्णैर्न
चातिभूयिष्ठा ।
उचितविशेषणपूरितवस्तुन्यासा भवेल्लाटी ।।'
अन्ये
त्वाहुः---
'गौडी डम्बरबद्धा स्याद्वैदर्भो
ललितक्रमा ।
पाञ्चाली मिश्रभावेन लाटी तु मृदुभैः पदैः ।।'
क्वचित्तु वक्त्राद्यौचित्यादन्यथा रचनादयः ।। सूत्र ९.५ ।।
वाक्त्रदीत्यादिशब्दाद्वाच्यप्रबन्धौ . रचनादीत्यादिशब्दाद्वृत्तिवर्णौ ।
तत्र वक्त्रौचित्याद्यथा---
'मन्थायस्तार्णवाम्भः
प्लुतकुहरचलन्मन्दरध्वानधईरः
कोणाघातेषु गर्जत्प्रलयघनघटान्योन्यसङ्घट्टचण्डः ।
कृष्णाक्रोधग्रढूतः कुरुकुलनिधनोत्पातनिर्घातवातः
केनास्मत्सिंहनादप्रतिरसितसखो दुन्दुभिस्ताडितोऽयम् ।।'
अत्र
वाच्यक्रोधाद्य(न) भिव्यञ्जकत्वेऽपि भीमसेनवक्तत्वेनोद्धता रचनादयः ।
वाच्यौचित्याद्यथोदाहृते 'मूर्धव्याधूयमान---' इत्यादौ । प्रबन्धौचित्याद्यथा नाटकादौ रौद्रेऽप्यभिनयप्रतिकूलत्वेन न
दीर्घसमासादयः । एवमाख्यायिकायां शृङ्गारेऽपि न मसृणवर्णादयः । कथायां रौद्रेऽपि
नात्यन्तमुद्धताः । एवमन्यदपि ज्ञेयं ॥
इति साहित्यादर्पणे रीतिविवेचनो नाम नवमः परिच्छेदः ।
