 |
| Srimad Bhagwat Geeta Chapter 13 kshetra-kshetragya-Vibhag Yoga |
अर्जुन उवाच
प्रकृतिं
पुरुषं चैव क्षेत्रं क्षेत्रज्ञमेव च ।
एतद्वेदितुमिच्छामि ज्ञानं ज्ञेयं च केशव ॥ १॥
श्रीभगवानुवाच
इदं
शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते ।
एतद्यो
वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥ २॥
क्षेत्रज्ञं
चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं
यत्तज्ज्ञानं मतं मम ॥ ३॥
तत्क्षेत्रं
यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत् ।
स
च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृणु ॥ ४॥
ऋषिभिर्बहुधा
गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक् ।
ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव
हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः ॥ ५॥
महाभूतान्यहङ्कारो
बुद्धिरव्यक्तमेव च ।
इन्द्रियाणि
दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥ ६॥
इच्छा
द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः ।
एतत्क्षेत्रं
समासेन सविकारमुदाहृतम् ॥ ७॥
अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा
क्षान्तिरार्जवम् ।
आचार्योपासनं
शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः ॥ ८॥
इन्द्रियार्थेषु
वैराग्यमनहङ्कार एव च ।
जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम्
॥ ९॥
असक्तिरनभिष्वङ्गः
पुत्रदारगृहादिषु ।
नित्यं
च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ १०॥
मयि
चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी ।
विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि
॥ ११॥
अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं
तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् ।
एतज्ज्ञानमिति
प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ॥ १२॥
ज्ञेयं
यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते ।
अनादिमत्परं
ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ॥ १३॥
सर्वतः
पाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् ।
सर्वतः
श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥ १४॥
सर्वेन्द्रियगुणाभासं
सर्वेन्द्रियविवर्जितम् ।
असक्तं
सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ॥ १५॥
बहिरन्तश्च
भूतानामचरं चरमेव च ।
सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं
दूरस्थं चान्तिके च तत् ॥ १६॥
अविभक्तं
च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् ।
भूतभर्तृ
च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥ १७॥
ज्योतिषामपि
तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते ।
ज्ञानं
ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम् ॥ १८॥
इति
क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः ।
मद्भक्त
एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ॥ १९॥
प्रकृतिं
पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि ।
विकारांश्च
गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् ॥ २०॥
कार्यकारणकर्तृत्वे
हेतुः प्रकृतिरुच्यते ।
पुरुषः
सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ॥ २१॥
पुरुषः
प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान् ।
कारणं
गुणसङ्गोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु ॥ २२॥
उपद्रष्टानुमन्ता
च भर्ता भोक्ता महेश्वरः ।
परमात्मेति
चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः ॥ २३॥
य
एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह ।
सर्वथा
वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ २४॥
ध्यानेनात्मनि
पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना ।
अन्ये
साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ॥ २५॥
अन्ये
त्वेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते ।
तेऽपि
चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः ॥ २६॥
यावत्सञ्जायते
किञ्चित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम् ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि
भरतर्षभ ॥ २७॥
समं
सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् ।
विनश्यत्स्वविनश्यन्तं
यः पश्यति स पश्यति ॥ २८॥
समं
पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम् ।
न
हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् ॥ २९॥
प्रकृत्यैव
च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः ।
यः
पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति ॥ ३०॥
यदा
भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति ।
तत
एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा ॥ ३१॥
अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्ययः
।
शरीरस्थोऽपि
कौन्तेय न करोति न लिप्यते ॥ ३२॥
यथा
सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते ।
सर्वत्रावस्थितो
देहे तथात्मा नोपलिप्यते ॥ ३३॥
यथा
प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः ।
क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ॥ ३४॥
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा ।
भूतप्रकृतिमोक्षं
च ये विदुर्यान्ति ते परम् ॥ ३५॥
ॐतत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां
योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो
नाम
त्रयोदशोऽध्यायः ॥१३॥
thanks for a lovly feedback