श्रीमद् भगवद् गीता अध्याय 11 ( Srimad Bhagwat Geeta Chapter 11) - विश्व-रूप-दर्शन योग

Srimad Bhagwat Geeta Chapter 11
Vishwa-roop-darshan Yoga

                  

                अर्जुन उवाच

 

मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसंज्ञितम् ।

यत्त्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम ॥ १॥

 

भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया ।

त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम् ॥ २॥

 

एवमेतद्यथात्थ त्वमात्मानं परमेश्वर ।

द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम ॥ ३॥

 

मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो ।

योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयात्मानमव्ययम् ॥ ४॥

 

                  श्रीभगवानुवाच

 

पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः ।

नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च॥ ५॥

 

पश्यादित्यान्वसून्रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा ।

बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ॥ ६॥

 

इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम् ।

मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद् द्रष्टुमिच्छसि ॥ ७॥

 

न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा ।

दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम् ॥ ८॥

 

                 सञ्जय उवाच

 

एवमुक्त्वा ततो राजन्महायोगेश्वरो हरिः ।

दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् ॥ ९॥

 

अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम् ।

अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम् ॥ १०॥

 

दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम् ।

सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम् ॥ ११॥

 

दिवि   सूर्यसहस्रस्य    भवेद्युगपदुत्थिता ।

यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः॥ १२॥

 

तत्रैकस्थं जगत्कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा ।

अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा ॥ १३॥

 

ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनञ्जयः ।

प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत ॥ १४॥

 

                   अर्जुन उवाच

 

पश्यामि देवांस्तव देव देहे

           सर्वांस्तथा भूतविशेषसङ्घान् ।

ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थ-

           मृषींश्च सर्वानुरगांश्च दिव्यान् ॥ १५॥

 

अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं

         पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम्।

नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं

             पश्यामि विश्वेश्वर  विश्वरूप ॥ १६॥

 

किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च

          तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम् ।

पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ताद्

               दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम् ॥ १७॥

 

त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं

          त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् ।

त्वमव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता

             सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे ॥ १८॥

 

अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्य-

              मनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम् ।

पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं

          स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् ॥ १९॥

 

द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि

          व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः ।

दृष्ट्वाद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं

          लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् ॥ २०॥

 

अमी हि त्वां सुरसङ्घा विशन्ति

        केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति ।

स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसङ्घाः

   स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः॥ २१॥

 

रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या

          विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च ।

गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा

        वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे ॥ २२॥

 

रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं

               महाबाहो बहुबाहूरुपादम् ।

बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं

        दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाहम्॥ २३॥

 

नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं

            व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम् ।

दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा

        धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो॥ २४॥

 

दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि

               दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि ।

दिशो न जाने न लभे च शर्म

                प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ २५॥

 

अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः

                सर्वे सहैवावनिपालसङ्घैः ।

भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथासौ

             सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः ॥ २६॥

 

वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति

             दंष्ट्राकरालानि भयानकानि ।

केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु

             सन्दृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः ॥ २७॥

 

यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः

               समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति ।

तथा तवामी नरलोकवीरा

        विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति ॥ २८॥

 

यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा

             विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः ।

तथैव नाशाय विशन्ति लोका-

            स्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ॥ २९॥

 

लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ताल्-

            लोकान्समग्रान्वदनैर्ज्वलद्भिः ।

तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं

         भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो ॥ ३०॥

 

आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो

               नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद ।

विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं

           न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् ॥ ३१॥

 

                 श्रीभगवानुवाच

 

कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो

                लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः।

ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे

         येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥ ३२॥

 

तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व

        जित्वा शत्रून् भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम्।

मयैवैते निहताः पूर्वमेव

           निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् ॥ ३३॥

 

द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च

           कर्णं तथान्यानपि योधवीरान् ।

मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा

           युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान् ॥ ३४॥

 

                     सञ्जय उवाच

 

एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य

              कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी ।

नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं

                सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य ॥ ३५॥

 

                    अर्जुन उवाच 

 

स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या

                  जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च ।

रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति

            सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसङ्घाः ॥ ३६॥

 

कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन्

               गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे ।

अनन्त देवेश जगन्निवास

                  त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत् ॥ ३७॥

 

त्वमादिदेवः पुरुषः पुराण-

           स्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् ।

वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम

                  त्वया ततं विश्वमनन्तरूप ॥ ३८॥

 

वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः

                 प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च ।

नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः

               पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥ ३९॥

 

नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते

                नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व ।

अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं

             सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः ॥ ४०॥

 

सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं

                हे कृष्ण हे यादव हे सखेति ।

अजानता महिमानं तवेदं

                 मया प्रमादात्प्रणयेन वापि ॥ ४१॥

 

यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि

                    विहारशय्यासनभोजनेषु ।

एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं

                  तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम् ॥ ४२॥

 

पितासि लोकस्य चराचरस्य

                त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान् ।

न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो

                   लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव ॥ ४३॥

 

तस्मात्प्रणम्य प्रणिधाय कायं

                प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम्।

पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः

              प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम् ॥ ४४॥

 

अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा

                  भयेन च प्रव्यथितं मनो मे ।

तदेव मे दर्शय देव रूपं

                    प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ ४५॥

 

किरीटिनं गदिनं चक्रहस्तं

                 इच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव ।

तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन

                    सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते ॥ ४६॥

 

                    श्रीभगवानुवाच 

 

मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं

                  रूपं परं दर्शितमात्मयोगात् ।

तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं

                   यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् ॥ ४७॥

 

न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानै-

                 र्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः ।

एवंरूपः शक्य अहं नृलोके

                       द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ॥ ४८॥

 

मा ते व्यथा मा च विमूढभावो

                     दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङ्ममेदम् ।

व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं

                      तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य ॥ ४९॥

 

                    सञ्जय उवाच

 

इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा

                  स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः ।

आश्वासयामास च भीतमेनं

                भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा ॥ ५०॥

 

                    अर्जुन उवाच

 

दृष्ट्वेदं   मानुषं   रूपं   तव सौम्यं जनार्दन ।

इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः ॥ ५१॥

 

                  श्रीभगवानुवाच

 

सुदुर्दर्शमिदं   रूपं    दृष्टवानसि   यन्मम ।

देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः॥ ५२॥

 

नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया ।

शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ॥ ५३॥

 

भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन ।

ज्ञातुं   द्रष्टुं  च  तत्त्वेन  प्रवेष्टुं   च   परन्तप ॥ ५४॥

 

मत्कर्मकृन्मत्परमो  मद्भक्तः सङ्गवर्जितः ।

निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥ ५५॥

 

ॐतत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां

  योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विश्वरूपदर्शनयोगो

              नामैकादशोऽध्यायः ॥११॥