उपनिषदों के प्रमुख वाक्य सूत्र

  उपनिषदों के कुछ प्रमुख सूत्र Upanishads ईशावास्योपनिषद् (काण्व शाखा, शु.यजु., 40वाँ अ., ज्ञान काण्ड का निरुपण, प्रथम उ...

  उपनिषदों के कुछ प्रमुख सूत्र

Upanishads

ईशावास्योपनिषद्

(काण्व शाखा, शु.यजु., 40वाँ अ., ज्ञान काण्ड का निरुपण, प्रथम उपनिषद्।)

१. मा गृधः कस्यस्विद्धनम् ।

२. कुर्वनेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छतं समाः । 

    एवं त्वामि नान्यथेतोड़ास्त न कर्म लिप्यते नरे॥ 

३. असुर्या नाम ते लोका अन्धेन तमसावृता:।

     तास्ते प्रत्यभिगच्छन्ति ये के चालहनो जनाः॥ 

४. कविर्मनीषी परिभूह स्वयम्भूः ।

५. अन्धं तमः प्रविशन्ति येऽविद्यामुपास्महे || ये सम्भूतिमुपासते ।।

६. अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययाऽमृतमश्नुते । सम्भूत्यामृतमश्नुते ॥

७. हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मुखम् ।

     तत्वं पूषन्नपावृणु सत्य धर्माय दृष्टये ॥

८. योऽसावसौ पुरुष: सोहमस्मि ॥

९. ॐ क्रतोस्मर, कृतंस्मर, क्रतोस्मर कृतं स्मर ॥

१०. अग्ने नय सुपथा राये अस्मान् विश्वानि देव वयुनानि विद्वान् 

११. तदेजति तन्नैजति तद्दूरेतद्वन्तिके ।

१२. अनेजदेकं मनसो यवीयो ।

वृहदारण्यकोपनिषद्

(याज्ञवल्क्य मैत्रेयी संवाद शु.यजु. , काण्व शाखा, वाजसनेय ब्राह्मण के अन्तर्गत, सबसे बड़ा उपनिषद्)

१. विज्ञानमानन्द ब्रह्म ।

२. यथाग्नेः छुद्रा: विस्फुलिंगा

३. नेति नेति ।

४. नेह नानास्ति किञ्चन । 

५. दशेमे पुरुषे प्राणा आत्मैकादशः ।

६ इदं सर्वं यदयमात्मा ।

७. अयमात्मा ब्रह्मः ।

८. अथातो धर्म जिज्ञासा ।

९. खं पुराणम् ।

प्रश्नोपनिषद्

(अथर्ववेद, पिप्पलाद शाखीय ब्राह्मण भाग। पिप्पलाद ऋषि द्वारा सुकेशा आदि ६ ऋषियों के ६ प्रश्नों का क्रम से उत्तर ।  ६ ऋषियों के नाम - सुकेशा, सत्यकाम, सौर्यायणी, आश्वलायन, भार्गव, कबन्धी ।)

१. कुतो ह वा इमाः प्रजाः प्रजायन्ते ।

२. रयिं च प्राणं चेत्यसौ मे बहुधा प्रजा: करिष्यत । 

३. आदित्यो ह वै प्राणो रयिरेव चन्द्रमा ।

४. संवत्सरो वै प्रजापति । मासो वै प्रजापतिः | अन्नं वै प्रजापतिः ।

५. स यथेमा नद्यः स्यन्दमानाः समुद्रायणा: समुद्रं प्राप्यारन्तं गच्छन्ति भिद्येते तासां नामरूपे समुद्र इत्येवं प्रोच्यते । 

६. नातः परमस्मीति ।

श्वेताश्वतरोपनिषद्

(कृष्ण यजुर्वेद)

१. वेदाहमेतं पुरुषं महान्तमादित्य वर्णं तमसः परस्तात् । यथा चर्मवदाकाशम् ॥

२. अजामेकां लोहित शुक्ल कृष्णाम् बह्वी प्रजाः सृजमानां स्वरूपाम्॥ 

३. न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकम् ।

४. अराग्रमात्रों ह्यवरोऽपि दृष्टः । 

५.अपाणि पादो जवनो ग्रहीता।

६. एक बीजम् बहुधा यह करोति । 

७. द्वा सुपर्णा सयुजा शखायाः ।

८. एको देवः सर्वभूतेषु गूढ़ः सर्वव्यापी । 

९. मानस्तोके तनये मा न आयुषि ...। 

१०.मायां तु प्रकृति विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्।

११.नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानाम् ।

१२.स वेत्ति वेद्यं न च तस्याति वेत्ता । 

१३.तमाहुरग्र्यं पुरुषं महान्तम् ।

१४.विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतो मुखो.....।

१५.सर्वतः पाणिपादं च सर्वतोऽक्षि शिरो मुखम् ।

 छान्दोग्योपनिषद्

(सामवेद)

१. सर्वं खल्विदं ब्रह्म ।

२. सोऽन्वेष्टव्यः स विजिज्ञासितव्यः ।

३. सेयं दैवतैक्षत हन्ताहम् ।

४. सर्वकर्मा, सर्वकामः सर्वगन्धः सर्वरसः । 

५. सत्यकामः सत्यसंकल्पः |

६. तत्त्वमसि ।

७. ॐकार एवेदं सर्वम् ।

८. कं ब्रह्म खं ब्रह्म ।

९. तद्धैक आहुरसदेवेदमग्र आसीत पुरुषविधः ।

१०. न जीवो म्रियते ।

११. न ह वै देवा अश्नन्ति न पिबन्त्येतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यन्ति ।

१२. सा विद्या या विमुक्तये ।

कठोपनिषद्

(कृष्णयजु.,  कठ शाखा, यम-नचिकेता संवाद, अध्यायों की सं. 2, प्रत्येक में ३-३ वल्ली । नचिकेता का प्रथम वर - पिता की सन्तुष्टि, द्वितीय वर - अग्निविद्या साधना (नाचिकेत अग्नि) तृतीय वर - मृत्यु सम्बन्धी जिज्ञासा अथवा मृत्यु विषयक ज्ञान)

१. शतायुषः पुत्रपौत्रान् वृणीष्व बहून् पशून् हस्तिहिरण्यमश्वान् ।

२. (नचिकेतोवाच)- न वित्तेन तर्पणीयो मनुष्यो लप्स्यामहे वित्तमद्राक्ष्म चेत् त्वा ।

३. श्रेयश्च प्रेयश्च मनुष्यमेतस्तौ सम्परीत्य विविनक्ति धीरः।

४. अन्धेनैव नीयमाना यथान्धाः । (मुण्डकोपनिषद् में भी) 

५. न जायते म्रियते वा विपश्चिन्नायं कुतश्चिन्न बभूव कश्चित् । 

     अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुरानो नायं हन्यते हन्यमाने शरीरे ।। (गीता में भी)

६. नायं हन्ति न हन्यते । (गीता में भी) 

७. अणोरणीयान्महतो महीयान् । (श्वेताश्व ३/२० तथा मुण्डकोपनिषद में भी)

८. मत्वा धीरो न शोचति । 

९. नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना श्रुतेन।

१०. आत्मानां रथिनं विद्धि ।

११. आत्मेन्द्रिय मनोयुक्तं भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः ।

१२. उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत ।

१३. कश्चिद्धीरः प्रत्यगात्मानमैक्षत।

१४. अंगुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा, मध्य आत्मनि तिष्ठति ।

१५. मृत्योः स मृत्युं गच्छति य इह नानेव पश्यति ।

१६. विमुक्तश्च विमुच्यते ।

१७. एकस्तथा सर्वभूतान्तरामा रूपं रूपं प्रति रूपो बहिश्च । 

१८. तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीराः तेषां सुखं शाश्वतनेतरेषाम् ।

१९. न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः।

केनोपनिषद् 

(सामवेदीय उपनिषद्, तवल्कार ब्राह्मण, जैमिनीयोपनिषद् (उपनाम) । तवल्कारोपनिषद् या ब्राह्मणोपनिषद् भी इसे कहते हैं। यह तवल्कार का नवाँ अध्याय है। परब्रह्म तत्व का गहन निरुपण है)

१. ॐ केनेषितं पतति प्रेषितं मनः । चक्षुः श्रोतं क उ देवो युनक्ति ॥

२. अतिमुच्यधीराः प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति।

३. श्रोतस्य श्रोतं मनसो मनो मद्वाचो ह वाचं स उ प्राणस्य प्राणः ॥ 

४. न तत्र चक्षुर्गच्छति न वाग्गच्छति नो मनो न विद्मो न विजानीमो यथैतद् ।

५. इति शुश्रुम पूर्वेषां ये नस्तद्व्यचचक्षिरे ।

६. यन्मनसा न मनुते येनाहुर्मनो मतम् ।

     तदेव ब्रह्मत्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥

७. नो न वेदेति वेद च ।

८. विद्यया विन्दतेऽमृतम् ।

९. इह चेदवेदीदथ सत्यमस्ति ने चेदिहावेदीन्महती विनष्टिः ।

१०. तमभ्यद्रवत् तमभ्यद्रवत् कोऽसीत्याग्निर्वा ।

११. जातवेदा वा अहमस्मीति ।

१२. अनन्ते स्वर्गे लोके ज्येये प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति ।

तैत्तरीयोपनिषद्

(कृष्णयजु., तैत्तरीय शाखा। तैत्तरीयारण्यक का अंग, जिसमें १० अध्याय हैं, इसी में से 7वें, 8वें तथा 9वें अ. को तैत्तरीयोपनिषद् कहते हैं। तीन बल्ली -  शिक्षा, आनन्द, भृगु ।  भूः, भूवः, स्वः, महः 4 महाव्याहृतियों का प्रयोग ।   प्रथमवल्ली में बारह, द्वितीय में नौ, तृतीय में दश अनुवाक है।  वरुण ने भृगु को उपदेश दिया है ।)

शिक्षावल्ली

१. श्रुतं मे  गोपाय ।

२. यथाऽऽपः प्रवता यन्ति यथा मासा अहर्जरम् ।

३. स्वाध्यायान्माप्रमदितव्यम् ।

४. सत्यं वद् धर्मं चर । 

५. मातृदेवो भव । पितृदेवो भव । आचार्य देवो भव । अतिथि देवो भव ।

६. श्रद्धया देयम् । अश्रद्धयादेयम् ।

आनन्दवल्ली

१. सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ।

२. सोश्नुते सर्वान् कामान् सह ब्रह्मणा विपश्चितेति ।

३. अन्नं हि भूतानां ज्येष्ठम् । अन्नाद्वै प्रजाः प्रजायन्ते । 

४. प्राणो हि भूतानां आयुः ।

५. यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह ।

६. न विभेति कदाचनेति ।

७. विज्ञानं यज्ञं तनुते 

८. रसो वै सः । रसं ह्येवायं लब्ध्वाऽऽनन्दी भवति ।

भृगुवल्ली

१. यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति । 

२. अन्नं प्राणं मनो चक्षुः श्रोतं मनो वाचम् ।

३. अहमन्नं अहमन्नं अहमन्नं अहमन्नादो अहमन्नादो अहमन्नादो ।

४. हाऽवु ! हाऽवु ! हाऽवु ! ( आश्चर्य ! आश्चर्य ! आश्चर्य ।)

मुण्डकोपनिषद्

(अथर्ववेदीय उपनिषद्, अथर्ववेद का मन्त्रभाग, दो-दो खंडों के तीन मुंडकों में विभक्त। इसमें पदार्थ और ब्रह्म-विद्या का विवेचन । आत्मा-परमात्मा की तुलना और समता का भी वर्णन है। इसके मंत्र "सत्यमेव जयते नानृतम्" का प्रथम भाग अर्थात् "सत्यमेव जयते" भारत के राष्ट्रचिह्न का भाग है।)

१. ब्रह्मविद् ब्रह्मैव भवति । 

२. यथा पृथिव्यामोषधय: सम्भवन्ति ।

३. सूर्यद्वारेण ते विरजा प्रयान्ति ।

४. न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः । 

५. क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे।

६ अणोरणीयान्महतो महीयान् ।

७. नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मम् । 

८. यथोऽर्णनाभिः सृजते गृह्यते च ।

९. अन्धेनैव नीयमाना यथान्धाः ।

१०. समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम् ।

११. नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो । (कठोपनिषद् में भी)

ऐतरेयोपनिषद्

 (ऋग्वेदीय, ऐतरेय आरण्यक का ४, ५, ६ठाँ अध्याय । ब्रह्मविद्या की प्रधानता ।)

१. अग्निर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविशत् ।

२. आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् । नान्यत्किंचन मिषत् ।

३. प्रज्ञानं ब्रह्म ।

४. चरैवेति, चरैवेति ।